mouseioaianis.gr

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΜΕΡΟΣ Β΄, 20)

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ

Ολοκληρώνουμε σήμερα τη σειρά αναρτήσεων του 2022, με μία ακόμα τεχνητή λίμνη. Δημιουργήθηκε το 2012, από τη ΔΕΗ Α.Ε., στη δυτική συνέχεια της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, κατακλύζοντας παραποτάμιες εκτάσεις δύο νομών, Κοζάνης και Γρεβενών. Αναφερόμαστε στο ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΜΕΣΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ ή ΙΛΑΡΙΩΝΑ (από την ομώνυμη Ιερά Μονή).

Μεγάλες σωστικές ανασκαφές, από τις τότε αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων, Λ΄ ΕΠΚΑ και 17^η ΕΒΑ, και εντυπωσιακές μεταφορές μνημείων με τη συνεργασία των κεντρικών Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ και των άλλων εμπλεκόμενων φορέων, συνόδευσαν το εν λόγω έργο.  

Οι αρχαιολογικές εργασίες της Λ΄ ΕΠΚΑ άρχισαν το 2004 με επιφανειακή έρευνα κατά μήκος των περιοχών που επρόκειτο να πληγούν και ολοκληρώθηκαν το 2013 με τη μεταφορά και ανασκαφή στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής ταφικών πίθων από τη θέση Λογκάς Ελάτης. Ο αγώνας των αρχαιολόγων για τη διάσωση των αρχαιοτήτων αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον σκηνοθέτη Κ. Τσακίρη, με αποτέλεσμα της δημιουργία της ταινίας «Η Αρχαιολόγος».    

Η ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ στην παραποτάμια περιοχή οδήγησε στον εντοπισμό δεκάδων νέων αρχαιολογικών χώρων, η ανασκαφή των οποίων αποκάλυψε εντυπωσιακά ευρήματα χρονολογούμενα από την αρχαιότερη (στην Π.Ε. Γρεβενών) και νεότερη (στην Π.Ε. Κοζάνης) νεολιθική περίοδο έως και την βυζαντινή εποχή.

Στην Π.Ε. ΚΟΖΑΝΗΣ (2004, 2009-2013), στην κοινότητα ΕΛΑΤΗΣ διερευνήθηκαν δύο εκτεταμένες παραποτάμιες περιοχές:

Στη θέση Ποταμιά εντοπίστηκαν διαλυμένες αρχαιότητες της εποχής χαλκού και της βυζαντινής εποχής.

Στη θέση Λογκάς ήρθαν στο φως σημαντικά οικιστικά και ταφικά κατάλοιπα. Η μικρή αυτή παραποτάμια κοιλάδα που ανοίγεται στα δεξιά του ρου του Αλιάκμονα αποτέλεσε πόλο έλξης για μόνιμη κατοίκηση από τα μέσα της 5^ης π.Χ. χιλιετίας μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους. Οι αρχαιότητες εντοπίζονται σε δύο περιοχές, στο επίπεδο παραποτάμιο τμήμα (τομέας Α) και ψηλότερα στην περιοχή των λόφων (τομέας Β).

Στον τομέα Α΄ ερευνήθηκαν διαλυμένα ελληνιστικά κατάλοιπα, οικισμός της πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού, και οικισμός της νεότερης νεολιθικής περιόδου. Στον τελευταίο αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα από καμένα πασσαλόπηκτα κτίσματα, οκτώ τουλάχιστον ελλειψοειδείς οικίες, κατασκευές και λάκκοι. Στον οικισμό της εποχής χαλκού ανήκουν πέντε μεγάλα λιθόκτιστα κτήρια, 20-50 τ.μ. περίπου, με ευθύγραμμη ή ελλειψοειδή (τα τρία) κάτοψη. Περιείχαν πλήθος ευρημάτων, ενώ εντοπίστηκαν και κάποιες ταφές σε πίθους. Στον τομέα Α΄ αποκαλύφθηκαν επίσης 54 ταφές και των τριών παραπάνω περιόδων: 30 εγχυτρισμοί (προϊστορικοί), 14 λακκοειδείς τάφοι και 10 κεραμοσκεπείς (ελληνιστικοί).

Στον τομέα Β΄, μια στενή λωρίδα γης ανάμεσα σε λόφους, ανασκάφηκαν ανεξάρτητες κατοικίες ελληνιστικών χρόνων, καθώς και κατάλοιπα νεολιθικής κατοίκησης.

Από τα σημαντικότερα ευρήματα του τομέα είναι το εκτεταμένο νεκροταφείο της πρώιμης και μέσης  εποχής του χαλκού (μέσα/τέλη 3^ης – αρχές/μέσα 2^ης π.Χ. χιλιετίας περίπου). Αποκαλύφθηκαν 122 κυκλικοί περίβολοι, διαμέτρου 1-8,50 μ., οι οποίοι περιείχαν 1-7 τάφους ο καθένας. Συνολικά ανασκάφηκαν 215 τάφοι: 135 εγχυτρισμοί (ταφές σε πίθους), 74 λακκοειδείς, πέντε κιβωτιόσχημοι, ένας κεραμοσκεπής (ελληνιστικός) και 6 ταφές ζώων (ιπποειδή και  σκυλιά). Όλοι σχεδόν οι νεκροί των προϊστορικών τάφων ήταν σε συνεσταλμένη στάση, ενώ κτερίσματα (αγγεία, κοσμήματα κ.ά.) έφεραν περίπου οι μισές.

Σε μικρή απόσταση από αυτό το νεκροταφείο, εντοπίστηκε ένα ακόμη της ύστερης εποχής χαλκού και πρώιμης εποχής σιδήρου (1600-700 π.Χ. περίπου). Εντοπίστηκαν και εδώ τρεις περίβολοι, που περιείχαν 19 κιβωτιόσχημους τάφους και δύο λακκοειδείς.

Στην Π.Ε. ΓΡΕΒΕΝΩΝ (2006-2012) ανασκάφηκαν οικισμοί και νεκροταφεία των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων σε πολλές από τις παραποτάμιες κοινότητες.

Στην κοινότητα ΠΑΝΑΓΙΑΣ, στη θέση Γέφυρα διερευνήθηκε οικισμός της ύστερης εποχής χαλκού. Στην θέση Βρωμονέρια αποκαλύφθηκε οικισμός των προϊστορικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Εντυπωσιακό είναι το συγκρότημα λουτρών που αποκαλύφθηκε, διερευνήθηκε και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στον αύλειο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής, όπου και μπορεί σήμερα να το δει κανείς (αριστερά του διαδρόμου που οδηγεί στην έκθεση του μουσείου).

Στην κοινότητα ΠΑΛΙΟΥΡΙΑΣ, στη θέση Κεραμαριό ανασκάφηκε οικισμός αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, καθώς και δύο νεκροταφεία των ίδιων περιόδων, με 30 και 33 ταφές στον ανατολικό και δυτικό λόφο αντίστοιχα. Επίσης, στη θέση Αγία Κυριακή διερευνήθηκαν επιχώσεις οικισμού της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου – οι πρωιμότερες που εντοπίστηκαν στο έργο, και της εποχής του χαλκού, καθώς και λίγες προϊστορικές ταφές. 

Στην κοινότητα ΔΙΠΟΡΟΥ, διενεργήθηκαν ανασκαφές στις θέσεις Κτιο και Παναγία. Στην πρώτη, η ανασκαφή διήρκεσε τέσσερα χρόνια, διερευνώντας κατάλοιπα οικισμών των νεολιθικών χρόνων, της εποχής χαλκού, των ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων. Αξιοσημείωτοι είναι οι ελληνιστικοί κλίβανοι που αποκαλύφθηκαν. Ανασκάφηκε επίσης νεκροταφείο των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με συνολικά 87 τάφους διάφορων τύπων. Στη θέση Παναγία ανασκάφηκε οικισμός της νεότερης νεολιθικής περιόδου, της πρώιμης εποχής σιδήρου και των ελληνιστικών χρόνων, αποκαλύπτοντας πιθεώνες, κλιβάνους, έξι παιδικές ταφές και τρεις ταφές αλόγων. Στην ίδια θέση αποκαλύφθηκε επίσης μία τρίκλιτη βασιλική, με την πρωιμότερη φάση της να τοποθετείται στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Νότια του ναού ήρθαν στο φως 20 ταφές βυζαντινών χρόνων.

Στην κοινότητα ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ, στη θέση Βλάχος, ήρθαν στο φως κτήρια των υστεροελληνιστικών – ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και προϊστορικά οικιστικά κατάλοιπα, χρονολογούμενα στην νεότερη νεολιθική και την ύστερη εποχή χαλκού.  

Στην κοινότητα ΔΗΜΗΤΡΑΣ, στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος ανασκάφηκαν κατάλοιπα οικισμού και ταφή της ύστερης εποχής χαλκού. Επίσης, ένα σύνολο κτηρίων, ανάμεσά τους μία βασιλική, και ταφές των βυζαντινών χρόνων. Σε κοντινή απόσταση ήρθε επίσης στο φως μία μεγάλη αγροικία – κτηριακό συγκρότημα των ελληνιστικών χρόνων. Τα κονιάματα της αγροικίας μεταφέρθηκαν στο μουσείο Αιανής.

Στην κοινότητα ΜΟΝΑΧΙΤΙΟΥ, στη θέση Μεγάλη Πέτρα αποκαλύφθηκαν πέντε ελληνιστικές ταφές.

Το 2008 στην κοινότητα ΠΑΝΑΓΙΑΣ (ΤΟΡΝΙΚΙ) η 17^η ΕΒΑ διενήργησε σωστική ανασκαφή στην Ι.Μ. ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΟΡΝΙΚΙΟΥ, στο πλαίσιο μεταφοράς του καθολικού ναού. Το καθολικό του ναού είναι διώροφο, με δύο μονόχωρους ναούς. Το ισόγειο του ναού τοιχογραφήθηκε τον 18^ο αι. (1728-30), ενώ ο όροφος, στον οποίο σώζεται και παλαιότερη του τέλους του 14^ου-αρχών 15^ου αι. φάση τοιχογραφιών,  το 1481-82. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες αποκαλύφθηκαν 12 λακκοειδείς τάφοι της β΄ φάσης του ναού, 15^ου-16^οι αι. Το 2011 πραγματοποιήθηκε η εντυπωσιακή μεταφορά (με ρυθμό μετακίνησης 1 μ. ανά 10 λεπτά) του σε παρακείμενο λόφο, σε απόσταση 125 μ. Ο χώρος διαμορφώθηκε και σήμερα εκτός από τόπο λατρείας αποτελεί και χώρο εκδηλώσεων της αρμόδιας ΕΦΑ Γρεβενών.

Βιβλιογραφία (ενδεικτική):

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Νομοί Κοζάνης και Γρεβενών: ΔΕΗ Α.Ε. (Φράγμα Ιλαρίωνα) και αρχαιότητες», ΑΕΜΘ 18, 2004, 609-622.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Φράγμα Ιλαρίωνος 2006: έρευνα στην Ελάτη, Παναγιά και Παλιουριά»,  ΑΕΜΘ 20, 2006, 875-894.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Γρεβενά 2007. Πριόνια και Φράγμα Ιλαρίωνα»,  ΑΕΜΘ 21, 2007, 23-36.

Μ. Τσιάπαλη, «Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης», ΑΕΜΘ 22, 2008, 31-38.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δ. Θεοδώρου, «Από την έρευνα στο Φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμων): η ανασκαφή στον Λογκά Ελάτης», ΑΕΜΘ 23, 2009,53-62.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Από το ανασκαφικό έργο της Λ΄ΕΠΚΑ κατά το 2010», ΑΕΜΘ 24, 2010, 39-52.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Από το ανασκαφικό έργο της Λ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το 2011», ΑΕΜΘ 25, 37-60.

Μ. Τσιάπαλη, «Μεταφορά Καθολικού Ι.Μ. Κοίμησης Τορνικίου», ΑΕΜΘ 25, 2011, 73-80.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Η έρευνα στη Μαυροπηγή και στο φράγμα Ιλαρίωνα κατά το 2012», ΑΕΜΘ 26, 47-90.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δ. Θεοδώρου, «Ελάτη, θέση Λογκάς: μεταφορά και ανασκαφή ταφικών πίθων εποχής χαλκού», ΑΕΜΘ 27, 2013, 121-132.

Σας ευχόμαστε καλό καλοκαίρι!

Εμείς θα συνεχίσουμε να σας κρατάμε συντροφιά με τις καλοκαιρινές μας εκδηλώσεις!

Α. Χ.-Μ.

1.       Τεχνητή λίμνη Ιλαρίωνα

       Τεχνητή λίμνη Ιλαρίωνα: Ι.Μ Ζάβορδας

       Λογκάς Ελάτης (Τομέας Α): οικισμός ελληνιστικών χρόνων, εποχής χαλκού και

       νεότερης νεολιθικής περιόδου.

        Λογκάς Ελάτης (Τομέας Α): οικισμός εποχής χαλκού

         Λογκάς Ελάτης (Τομέας Β): ελληνιστικός οικισμός

        Λογκάς Ελάτης (Τομέας Β): ελληνιστικός οικισμός

         Λογκάς Ελάτης (Τομέας Β): νεκροταφείο πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού

         Λογκάς Ελάτης (Τομέας Β): νεκροταφείο πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού

         Λογκάς Ελάτης (Τομέας Β): νεκροταφείο ύστερης εποχής χαλκού και πρώιμης

        εποχής σιδήρου

        Νεοχώρι Γρεβενών

        Νεοχώρι Γρεβενών

     Βρωμονέρια Παναγιάς, Γρεβενών: λουτρικό κτήριο ρωμαϊκών χρόνων

     Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής: λουτρικό κτήριο ρωμαϊκών χρόνων που

     μεταφέρθηκε από τη θέση Βρωμονέρια Παναγιάς, Γρεβενών

     Μεταφορά Ι.Μ. Παναγίας Τορνικίου (κοινότητα Παναγίας Γρεβενών)

     Μεταφορά Ι.Μ. Παναγίας Τορνικίου (κοινότητα Παναγίας Γρεβενών)

1.    

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΜΕΡΟΣ Β΄, 19)

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ

ΛΙΓΝΙΤΩΡΥΧΕΙΟ ΛΑΡΚΟ (Μέρος β΄): ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ

Η διάνοιξη της νέας Εθνικής οδού Κοζάνης – Λάρισας, τη δεκαετία του 1970, έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο «Φυσικό Πέρασμα Σαρανταπόρου», αφήνοντας το μύθο να ντύσει μια ιστορία χιλιάδων ετών…

Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα φυσικά περάσματα της Δυτικής Μακεδονίας, ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας κατά τους ιστορικούς χρόνους και με αδιαμφισβήτητα σημαντικό κοινωνικοοικονομικό ρόλο κατά την προϊστορική εποχή. Συνδέει διαχρονικά την περιοχή με τη Θεσσαλία, με δύο εξόδους προς την κοιλάδα του Αλιάκμονα, τη δίοδο του Κάστρου των Σερβίων και του Στενού «Πόρτες», όπου διατηρείται τμήμα της πύλης που κατά την τουρκοκρατία έκλεινε το πέρασμα. Σήμερα, παρά την μείωση της σημασίας του, μπορεί κανείς να διαπιστώσει  ακόμα σχέσεις κοινωνικού, οικονομικού και θρησκευτικού περιεχομένου, μεταξύ των όμορων κοινοτήτων ή των κτηνοτρόφων της περιοχής, οι οποίες καταργούν στην πράξη τα χωρικά όρια, ενώνοντας τους κατοίκους. Επιπλέον, σημαντικά ιστορικά γεγονότα, δίνουν αφορμή για κοινές εκδηλώσεις μνήμης.

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ κατά μήκος του ρέματος και της παλιάς Εθνικής οδού, νομίζεις πως αγγίζεις την Ιστορία…

Πίσω από το θρόισμα των φύλλων, θαρρείς πως ξεχωρίζεις το αγκομαχητό των κουρασμένων οδοιπόρων, εμπόρων και κτηνοτρόφων, που από τη νεολιθική ακόμα εποχή μετακινούνταν από την πεδιάδα της Θεσσαλίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα και αντίστροφα, μεταφέροντας εμπορεύματα και διαδίδοντας τις ιδεολογικές αντιλήψεις και γνώσεις της εποχής τους. Το δε Χάνι Καμπούρη, ως τοπωνύμιο πια, μένει πάντα εκεί να ξεκουράζει τους διαβάτες.

Αναζητώντας τα ίχνη του αρχαίου δρόμου νομίζεις πως ακούς ακόμα το σύρσιμο της άμαξας (για τα ίχνη αμαξιτής οδού που εντοπίστηκαν στη θέση Βίγλα, βλ. βιβλιογραφία, Γ. Πίκουλας), το ποδοβολητό των αλόγων του Μεγαλέξανδρου ή τον ήχο της στρατιάς του Ξέρξη, που επεχείρησε ανεπιτυχώς να χρησιμοποιήσει νωρίτερα τη δίοδο.

Το πέρασμα χρησιμοποίησαν επίσης, κατά τις πηγές, ρωμαίοι και γότθοι στρατηγοί, αλλά και ο Απόστολος Παύλος.

Μα και η νεότερη ιστορία άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της, αφού στη μάχη του Σαρανταπόρου, το 1912, το πέρασμα βάφτηκε με αίμα χαρίζοντας τη νίκη στον ελληνικό στρατό, στην πρώτη πολεμική επιχείρησή του κατά των τούρκων, στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο.

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ λοιπόν τις προϊστορικές και όχι μόνο μετακινήσεις των διάφορων  φυλετικών ομάδων, και με αφορμή την σωστική ανασκαφή στη θέση Κασιάνη Λάβας, στην επέκταση του λιγνιτωρυχείου της ΛΑΡΚΟ, πραγματοποιήσαμε την περίοδο 2010-2012 συστηματική επιφανειακή έρευνα στη γύρω περιοχή και κατά μήκος του φυσικού περάσματος του Σαρανταπόρου.

Γεωμορφολογικά, πρόκειται για ένα στενό φυσικό κοίλωμα ανάμεσα στους ορεινούς όγκους Πιερίων και Καμβουνίων, όπου και καταλήγει όλο το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής. Παράλληλα με το ρέμα, διέρχεται η παλιά εθνική οδός. Το ψηλότερο σημείο του περάσματος εντοπίζεται στην περιοχή της Λάβας. Στο νοτιότερο και χαμηλότερο τμήμα του, στο όριο με τη Θεσσαλία, διαμορφώνεται μικρή κοιλάδα που ορίζεται από τον ορεινό όγκο της Βίγλας και το στενό του Σαρανταπόρου. Από το σημείο αυτό και κάτω, η οδική σύνδεση πραγματοποιείται μέσω δύο οδών ανοιγμένων στις πλαγιές των βουνών εκατέρωθεν του ρέματος: της παλιάς εθνικής οδού και ενός χωματόδρομου που οδηγεί στο Σαραντάπορο. Και οι δύο χαράχτηκαν πάνω σε παλιά μονοπάτια, ενώ βατό κατά το μεγαλύτερο μέρος του είναι και το ρέμα.

ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ των διαθέσιμων στοιχείων, προκύπτουν για την περιοχή τα παρακάτω τοπογραφικά δεδομένα:

Βασικό χαρακτηριστικό του ορεινού αυτού τοπίου αποτελεί η παρουσία δύο περιοχών κατάλληλων για κατοίκηση, οι οποίες συμπίπτουν με τη σύγχρονη δραστηριότητα στο χώρο, εμφανίζοντας παράλληλα ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον: η περιοχή της ΛΑΒΑΣ, με υψόμετρα γύρω στα 900μ., και η χαμηλότερη περιοχή των κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων της ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ, με υψόμετρα γύρω στα 700μ.

Η πρώτη, φαίνεται να κατοικήθηκε νωρίτερα, μέσα στην ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ. Εντοπίστηκαν δύο μικροί οικισμοί της περιόδου αρκετά κοντά στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, με την οποία είναι πιθανό να συνδέονται. Δύο ραδιοχρονολογήσεις από την  Κασιάνη, τοποθετούν τον οικισμό στα τέλη της 7^ης και στις αρχές της 6^ης π.Χ. χιλιετίας, με διάρκεια ζωής 100 χρόνων περίπου. Υποψίες υπάρχουν μόνο για την κατοίκηση της δεύτερης περιοχής, της Καστανιάς, και πάλι μόνο στην αρχαιότερη νεολιθική. Οικισμοί της μέσης και νεότερης νεολιθικής δεν εντοπίστηκαν, ενώ με την τελική νεολιθική ή με τις αρχές της πρώιμης εποχής χαλκού είναι πιθανό να συνδέονται τρεις θέσεις.

Η ζωή επανέρχεται με βεβαιότητα και στις δύο περιοχές ενδιαφέροντος, κατά την ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ (γύρω στο 3.000 π.Χ.). Η μία από τις θέσεις είναι ο οικισμός της Κασιάνης.

Από τα μέσα της 2^ης π.Χ. χιλιετίας έως τα τέλη της προϊστορίας, παρατηρείται εντατική χρήση όλης της περιοχής, με παρουσία πολλών μικρών οικισμών.

Τα στοιχεία για τους ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ, δίνουν τρεις ελληνιστικούς οικισμούς, κατανεμημένους και στις δύο περιοχές, οι δύο από αυτούς σε ψηλούς λόφους με επάλληλα πλατώματα, κοινό για τους οικισμούς της περιόδου στην ευρύτερη περιοχή, ενώ η τρίτη είναι μια ανοιχτή, εκτεταμένη θέση κοντά στην Κασιάνη. Σε όλους υπάρχουν ενδείξεις πρώιμης έναρξης της κατοίκησης, μέσα στον 4^ο π.Χ. αι.

Λιγοστές είναι οι ενδείξεις ρωμαϊκής κατοίκησης, σε δύο θέσεις, ενώ η ζωή συνεχίζεται στους βυζαντινούς και νεότερους χρόνους. Η σύγχρονη παρουσία στο χώρο περιλαμβάνει τον εγκαταλειμμένο από το 1970 οικισμό της Λάβας και πολλές  κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, κάποιες με χαρακτήρα  μόνιμης διαβίωσης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Τα παραπάνω, μέχρι τώρα δεδομένα, δείχνουν μια περιοχή με αρκετές  ιδιαιτερότητες, σε σχέση με την κοιλάδα του Αλιάκμονα, και με διαφοροποιημένο κατά περιόδους το χαρακτήρα της κατοίκησης: Παρατηρείται περιορισμένη χρήση της κατά τη νεολιθική εποχή, πιθανότατα μόνο στην αρχαιότερη (κάτι που θυμίζει την ορεινή περιοχή των Γρεβενών), ξανακατοίκηση από τις αρχές ίσως της εποχής χαλκού ή λίγο νωρίτερα, και εντατική κατοίκηση από την ύστερη εποχή του χαλκού και μετά. Σε όλη την προϊστορία η χρήση του χώρου φαίνεται να έχει περιστασιακό ή εποχικό χαρακτήρα, πιθανόν σε σχέση με την κτηνοτροφία, ενώ η παράλληλη λειτουργία του ως περάσματος ίσως λειτούργησε αποτρεπτικά για κάποιες περιόδους. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία τριών πρώιμων ελληνιστικών οικισμών, καθώς φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τη στρατηγική σημασία του περάσματος και την προσπάθεια ελέγχου του, που θα πρέπει να αναχθεί στην περίοδο αυτή, αλλά και με την πιθανή ταύτισή τους με τις δύο αρχαίες πόλεις που αναφέρονται στην περιοχή, Φυλακαί και Βάλλα.

Βιβλιογραφία:

Κ. Σαββιλωτίδης, «Σέρβια. Αρχαιολογία – Ιστορία – Μνημεία – Φυσικό Περιβάλλον – Χάρτες – Χρήσιμες πληροφορίες», έκδοση Μορφωτικού Ομίλου Σερβίων «Τα Κάστρα», 1999.

Γ. Πίκουλας, «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία (2008-2010). Η έρευνα του 2008», ΑΕΜΘ 22, 2008, 249-254.

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Αλιάκμων 2010. Η ανασκαφή στη Λάβα και στην Παλιοκαστανιά Σερβίων», ΑΕΜΘ 25, 2011, 81-92. 

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Σωστικές εργασίες στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα, ΑΕΜΘ 26, 2012, 91-100.

Α. Χ.-Μ.

Πέρασμα – έξοδος Κάστρου Σερβίων

1.       Βυζαντινό Κάστρο Σερβίων

   1. Κασιάνη Λάβας και Όλυμπος

      Επιφανειακή έρευνα

       Επιφανειακή έρευνα

      Παλιά Εθνική Οδός Κοζάνης – Λάρισας

        Ελληνιστικός οικισμός Αγ. Παρασκευής Καστανιάς

        Πέρασμα Σαρανταπόρου από νότια (από Θεσσαλία)

        Πέρασμα Σαρανταπόρου από Χάνι Καμπούρη: άποψη από νότια (από Θεσσαλία)

        Πέρασμα Σαρανταπόρου: άποψη από βόρεια (από Κοζάνη – Δυτ. Μακεδονία)

         Πέρασμα Σαρανταπόρου: άποψη από βόρεια (από Κοζάνη – Δυτ. Μακεδονία)

        Πέρασμα Σαρανταπόρου: άποψη από βόρεια (από Κοζάνη – Δυτ. Μακεδονία)

        Επιφανειακή έρευνα

        Επιφανειακή έρευνα

        Προσήλιο – Πολύρραχο: Μνημείο «Πόρτες»

        Πέρασμα Σαρανταπόρου: περιοχή Λάβας – ελληνιστικός οικισμός

         Παλιά Λάβα

g