ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Την τελευταία πενταετία έχουμε αναφερθεί συχνά στην αρχαιολογική έρευνα που προέκυψε από την κατασκευή του Υδροηλεκτρικού έργου Ιλαρίωνα στο μέσο ρου του Αλιάκμονα. Την έρευνα επέβαλε η δημιουργία φράγματος, που συνεχίζει το φράγμα της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου που γέμισε το 1974, και εκτείνεται προς τα ΝΔ και προς τον Νομό Γρεβενών. Συνοπτικά αναφέρουμε ότι από το 2004 αρχίσαμε τη συστηματική επιφανειακή έρευνα και από το 2006 τις σωστικές ανασκαφές.
Στη Δήμητρα, χωριό που ανήκει στο Δήμο Χασίων Γρεβενών, νότια και δεξιά του ρου του Αλιάκμονα, είχαμε εντοπίσει τέσσερις αρχαιολογικούς χώρους εντός περιοχής κατάκλυσης και ένα εκτός. Στους δύο (θέσεις Σιούτσα Ρέμα και Κεραμαριό) η έρευνα ολοκληρώθηκε πολύ σύντομα το 2008, διότι προφανώς οι αρχαιότητες εκτείνονται εκτός του μελλοντικού φράγματος, όπως συνέβη και στον εκτός (θέση Βραστερά), που ελέγχθηκε λόγω της γειτνίασης με διάνοιξη περιμετρικού-παραλίμνιου δρόμου.
Στη θέση Μέγας Αη-Γιώργης Δήμητρας οι εντοπισμένες αρχαιότητες, με ένταξη από τα αρχαϊκά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια, αφορούν κυρίως σε έκταση εκτός κατάκλυσης, και μολονότι στην προς έρευνα έκταση είχαμε περισυλλέξει χειροποίητη κεραμεική Εποχής Χαλκού και λεπίδες πυριτόλιθου, με την ανασκαφή αποκαλύψαμε οικιστικά κατάλοιπα ύστερων χρόνων. Ερευνήθηκε με δίκτυο δοκιμαστικών τομών μεγάλη έκταση και αποκαλύφθηκαν οικιστικά κατάλοιπα σε τρία σημεία. Το Κτήριο Α διασώζει τρεις χώρους-δωμάτια και την αρχή τέταρτου με τοίχους επιχρισμένους, με σημαντικότερο το χώρο 1, όπου διασώζεται επίστρωση δαπέδου από πήλινες πλάκες και ερμηνεύεται ως impluvium, για την περισυλλογή των ομβρίων της στέγης. Το Κτήριο Β, 37 μ. προς τα βορειοανατολικά, μονόχωρο, ορθογώνιο, όμοιας τοιχοποιΐας, με αψιδωτή απόληξη προς τα νοτιοδυτικά. Μεμονωμένος τοίχος που γωνιάζει στα βορειοανατολικά φέρει τα ίδια κατασκευαστικά χαρακτηριστικά. Ένας περίβολος, πλάτους μόλις 0,30 μ. από διπλή σειρά αργών και ποταμίσιων λίθων, φαίνεται ότι περιβάλλει από νότο τα κτήρια και μάλιστα λοξή «διακλάδωση» διαχωρίζει το Α από το Β. Η κεραμεική του χώρου, πέραν της τροχήλατης και σύγχρονης με τα οικιστικά κατάλοιπα που μπορούν να ενταχθούν μεταγενέστερα και από τον 3ο -4ο αι. μ.Χ., ήταν και ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων αλλά και χειροποίητη προϊστορική, σύγχρονη με τα λίθινα τριπτά και πελεκητά (από πυριτόλιθους) εργαλεία.
Η θέση Άγιος Κωνσταντίνος Δήμητρας βρίσκεται δίπλα και δεξιά του ρου του Αλιάκμονα, με αρχαιότητες που εντάσσονται σε πολλές χρονικές περιόδους και προήλθαν από την επιφανειακή έρευνα και το πλήθος των λαθρανασκαφών. Κατά το 2008 η ανασκαφή περιλάμβανε και χώρο κοντά στο ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου, όπου αποκαλύψαμε λίγες κυκλικές συγκεντρώσεις λιθαριών, προφανώς για τη στήριξη ξύλινων πασσάλων, σημεία με στρώματα καταστροφής από λίθους, κεραμίδες, πηλό, οστά, καθώς και ίχνη καύσης. Το σημαντικότερο εύρημα ήταν ταφή αδιατάρακτη σε κιβωτιόσχημο τάφο με τρεις σκελετούς, από την οποία περισυλλέξαμε κομμάτια από δύο πήλινες υψίποδες μυκηναϊκές κύλικες με διακόσμηση από γραπτές ταινίες. Όμοιες έχουν εντοπιστεί στον τύμβο του Εξαλόφου στα Τρίκαλα και στη Δωδώνη και δείχνουν τη μυκηναϊκή διείσδυση του τύπου και στον Νομό Γρεβενών.
Στο χώρο γύρω από το εικονοστάσι του Αγίου Κωνσταντίνου, και σε αρκετή απόσταση από τα παραπάνω, αποκαλύψαμε τρία οικήματα και πολλές βυζαντινές ταφές. Από τις τρεις νησίδες οικημάτων του χώρου στην προς τα βόρεια, ακριβώς στο πλάτωμα πάνω από τον Αλιάκμονα που ρέει με χαράδρα, είχε χτιστεί σε 750 τ. μ. οικία κατά την Ελληνιστική Εποχή. Πρόκειται για οργανωμένο συγκρότημα, που προοριζόταν ως μόνιμη εγκατάσταση και πρόσφερε άνετη διαβίωση, όπως συμπεραίνουμε τόσο από το μέγεθός του όσο και από την πολυτέλεια της κατασκευή του. Η οικία-αγροικία, λοιπόν, έχει χτιστεί περίπου στον άξονα βορρά-νότου με ελάχιστη απόκλιση προς τα βορειοανατολικά και σε επτά δωμάτια υπήρχε στρώμα καταστροφής αποτελούμενο από κεραμίδες στέγασης και κονιάματα. Οι τοίχοι εδράζονται όλοι στο φυσικό χαλικώδες έδαφος και είναι επιμελημένα κατασκευασμένοι με γωνιασμένες συνήθως πέτρες στις παρειές και μικρότερες στο γέμισμα, ενώ η ανωδομή συνεχιζόταν πλίνθινη.
Η αγροικία αναπτύσσεται σε τέσσερις κάθετους άξονες με τους εξωτερικούς τοίχους πιο ενισχυμένους, όπως και αυτούς που περιβάλλουν την εσωτερική αυλή. Κατασκευαστικά οι τοίχοι δεν διαφέρουν, είναι από λασπόχτιστη αγρολιθοδομή με λαμπρά κονιάματα, που διασώθηκαν κατά τόπους. Η είσοδος τοποθετείται στο νότο και οδηγεί στην εσωτερική αυλή. Παράλληλα υπήρχαν και δύο είσοδοι εκατέρωθεν, δυτικά και ανατολικά σε αντίστοιχα δωμάτια. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει απόλυτη συμμετρία και αρμονία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του σπιτιού. Η αγροικία αποτελείται από 11 δωμάτια-χώρους που αναπτύσσονται γύρω από κεντρική αυλή, εσωτερικών διαστάσεων 12,5Χ12,5 μ. (156,25 τ.μ.). Στο κέντρο του τετράγωνου αυτού χώρου αποκαλύφθηκε έκταση σχεδόν τετράγωνη, διαστάσεων 5,60Χ5,80 μ. (44,64 τ.μ.), στρωμένη από πήλινες τετράγωνες πλάκες. Με το αίθριο και την τετράγωνη πλακόστρωτη αυλή επικοινωνούσαν άμεσα οι γύρω χώροι, τρεις είσοδοι έχουν εντοπιστεί με ακρίβεια, πλην των νότιων δωματίων, που έφεραν ανοίγματα μόνο στον διάδρομο της κύριας εισόδου.
Είναι προφανής η προσεγμένη κατασκευή της αγροικίας, βάσει αρχιτεκτονικού σχεδίου που διακρίνεται από συμμετρία όγκων, όπως δείχνει η αντιστοιχία στην κάτοψη, αλλά με διαφοροποίηση στην κατανομή χώρων μεταξύ ανατολικής και δυτικής πλευράς, που υπαγορευόταν από διαφορετικές ανάγκες χρήσης και λειτουργίας των χώρων. Τα κινητά ευρήματα οδηγούν σε ένταξη στην Ελληνιστική Εποχή (3ος-2ος αι. π.Χ.). Μεταγενέστερη προσθήκη αποτελεί ο Κλίβανος 1 στην ανατολική πλευρά του δωματίου-χώρου Ι. Πρόκειται για ορθογώνιο κλίβανο που καταστρέφει τον εξωτερικό τοίχο και εδράζεται στο χαλικώδες έδαφος, διαστάσεων 3Χ3,50 μ., που σώζει το θάλαμο θέρμανσης με τρεις πεσσούς-τοιχία, αντίστοιχα στη βόρεια και νότια πλευρά και είσοδο στα ανατολικά, επιμελώς διαμορφωμένη με δύο λίθινες παραστάδες.
Το Κτήριο Β ταυτίστηκε με βασιλική, ενώ από το Κτήριο Γ σε απόσταση 94,50 από την αγροικία, αποκαλύφθηκε τοίχος σε μήκος 36 μ., πλάτους 0,60 μ., που με τον τοίχο 4 σε μήκος 57 μ. δημιουργεί εσωτερικό χώρο μεγάλης αυλής. Διασώζει χώρους-δωμάτια κατά μήκος των τοίχων και πολλές εστίες, ενώ φέρει δάπεδα από λιθόστρωτο και σπασμένα κεραμίδια. Πρόκειται για συγκρότημα υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων, που εξυπηρετούσαν τροφοπαρασκευαστικές διαδικασίες ή άλλες ανάγκες σταυλισμού και άσκησης γεωργίας και κτηνοτροφίας.
ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ - ΔΗΜΗΤΡΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ,
«ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΙΛΑΡΙΩΝΑ (ΑΛΙΑΚΜΩΝ): Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑ ΑΗ-ΓΙΩΡΓΗ ΚΑΙ ΑΓΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ», ΑΕΑΜ 2, 2010 [2011]
