6. Στα μονοπάτια της αρχαίας Αιανής.

«Αρχαιολογία και Κοινωνία» (6)

Στα μονοπάτια της αρχαίας Αιανής.

Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος, η Αιανή κτίστηκε από τον Αιανό, γιο του Ελύμου, ιδρυτή της Ελίμειας, ένα από τα έξι αρχαία βασίλεια της Άνω Μακεδονίας. Τα υπόλοιπα ήταν η Τυμφαία, η Ορεστίς και η Λυγκηστίς στο χώρο της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας, και βορειότερα η Πελαγονία και η Δερρίοπος.

Η ύπαρξη της πόλης βεβαιώνεται από δύο επιγραφές που βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση σε μεταβυζαντινούς ναούς της σημερινής κοινότητας.

Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, η αρχαία Αιανή ταυτίζεται αναμφίβολα με τον οικισμό που αποκαλύφθηκε στη θέση Μεγάλη Ράχη, έναν ψηλό και οχυρό λόφο ο οποίος αναπτύσσεται σε πλατώματα, ενώ κατοικίες υπήρχαν και πέρα από αυτόν, σε χαμηλότερα σημεία. Παρά την έντονη λιθολόγηση που υπέστη ο χώρος, η αποκάλυψη καταλοίπων λαμπρών δημόσιων κτηρίων, ιδιωτικών κατοικιών, κεντρικής δεξαμενής υδροδότησης του οικισμού, δρόμων επικοινωνίας, καταστημάτων, εργαστηριακών και λατρευτικών χώρων, καθώς και μεγάλων κτιστών τάφων, πλούσια κτερισμένων, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα που διέφυγαν της συστηματικής σύλησης που υπέστη κατά την αρχαιότητα το νεκροταφείο, αποδεικνύουν μια σημαντική, οργανωμένη πόλη, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., πολύ πριν δηλαδή από το Φίλιππο το Β΄, που φέρεται από τις γραπτές πηγές ως ο ιδρυτής των πόλεων στην Άνω Μακεδονία. Η ακμή της πόλης τοποθετείται στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, ενώ το σύνολο των δεδομένων μαρτυρεί πως η Αιανή από πολύ νωρίς έπαιξε ρόλο πρωτεύουσας της αρχαίας επαρχίας της Ελίμειας.

Οι αρχαίες ιστορικές και φιλολογικές πηγές (Ηρόδοτος, Θουκιδίδης, Ξενοφώντας και άλλοι) αναφέρουν ονόματα ελιμιωτών βασιλέων και σημαντικά στοιχεία για τη δράση τους. Μαρτυρούνται τέσσερις βασιλείς μέσα στον 5ο αι. π.Χ., ο Αρριδαίος (472) και τρεις με το όνομα Δέρδας (5ος -4ος αι.), καθώς και ο βασιλόπαις Μαχάτας. Από τον ελιμιωτικό οίκο καταγόταν επίσης η Φίλα, η πρώτη από τις επτά συζύγους του Φιλίππου Β΄, αδελφή του Δέρδα Γ΄ και του Μαχάτα, και κατά μία εκδοχή, η μητέρα του Ευρυδίκη.

Την ιδιαίτερη σημασία της θέσης βεβαιώνει και η πολύ πρώιμη και μακρόχρονη κατοίκησή της, η οποία ανάγεται στα νεολιθικά χρόνια, στην 5^η π.Χ. χιλιετία, με συνέχεια μέσα στην εποχή χαλκού και την εποχή σιδήρου.

Η Μεγάλη Ράχη εγκαταλείφθηκε οριστικά, πιθανόν μετά από σεισμό, στο τέλος των ελληνιστικών χρόνων και η κατοίκηση μεταφέρθηκε σε άλλη θέση, η οποία δεν έχει ταυτιστεί ακόμα απόλυτα από την έρευνα (πιθανότατα στη Ράχη Τσέικα).

Η πόλη, από την ύστερη εποχή χαλκού και σε όλη τη διάρκεια κατοίκησής της, είχε άμεσες πολιτιστικές σχέσεις και ανταλλαγές με όλο τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, όπως μαρτυρούν τα μυκηναϊκά αγγεία, τα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αττικά αγγεία, οι κορινθιακοί αρύβαλλοι και τα νομίσματα όλων των μεγάλων γνωστών πόλεων της αρχαιότητας, έχοντας παράλληλα και τοπική παραγωγή, με εργαστήρια μεταλλοτεχνίας, κεραμικής, κοροπλαστικής. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα) μαρτυρούν λαμπρά δημόσια κτήρια, με γραπτή διακόσμηση, ενώ οι επιγραφικές μαρτυρίες μαρτυρούν την πρώιμη χρήση του γραπτού λόγου.

Στη θέση Λειβάδια, στα βορειοανατολικά του οικισμού, ανασκάφηκε η σημαντική – βασιλική νεκρόπολη των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με χαρακτηριστικά που την καθιστούν μοναδική για όλο τον βορειοελλαδικό χώρο. Αποκαλύφθηκαν δώδεκα μνημειακοί κτιστοί θαλαμωτοί τάφοι, ο μεγαλύτερος εκ των οποίων έχει διαστάσεις 11χ11 μ., καθώς και μεγάλος αριθμός μικρών κιβωτιόσχημων και λακκοειδών. Παράλληλα, τα κτίσματα που διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν πάνω στους μεγάλους τάφους μαρτυρούν την μετά θάνατον ηρωοποίηση και λατρεία των συγκεκριμένων νεκρών.

Κάποιοι από τους τάφους έφεραν επιτύμβιες στήλες, ανάμεσά τους και γραπτές ιωνικές ανθεμωτές στήλες, κάποιοι ορίζονταν από ταφικούς περιβόλους, ενώ στο χώρο ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Βρέθηκαν κεφαλή κούρου και κόρης, ενώ ένα μαρμάρινο λιοντάρι φύλασσε κάποτε τη νεκρόπολη. Οι νεκροί ήταν κτερισμένοι με πήλινα και μεταλλικά αγγεία, κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, όπλα, στλεγγίδες, αμαξάκια, πήλινα άλογα και διάφορα άλλα αντικείμενα.

Όλα τα παραπάνω, η μνημειακότητα των τάφων, η διακόσμηση (γραπτή ή από ελεφαντοστό) των μεγάλων κτιστών τάφων, τα περίλαμπρα ταφικά μνημεία, τα πλούσια κτερίσματα και η λατρεία των νεκρών, βεβαιώνουν ότι πρόκειται για το νεκροταφείο των βασιλέων της Αιανής, πρωτεύουσας της Ελίμειας. Μαρτυρούν εύρωστη οικονομία της πόλης, υψηλό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων και πολιτισμική ομοιογένεια με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο.

Στην περιοχή της νεκρόπολης αποκαλύφθηκε επίσης αποθέτης που περιείχε μεγάλο αριθμό αγγείων της ύστερης εποχής χαλκού (1600-1100 π.Χ.), με γραπτή αμαυρόχρωμη διακόσμηση, των οποίων η Αιανή υπήρξε σημαντικό κέντρο παραγωγής.

Σημαντικό ελληνιστικό νεκροταφείο αποκαλύφθηκε επίσης και στα ανατολικά του οικισμού, στη θέση Τσκάρια.

Οι ανασκαφές στην Αιανή ανάγονται στο 1983, ενώ η αποκατάσταση και ανάδειξη του χώρου είναι σε εξέλιξη, στο πλαίσιο ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών προγραμμάτων.

Τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν στην περιοχή της έμελλε να αλλάξουν ριζικά την ιστορία του τόπου, δίνοντας νέα διάσταση στην ιστορία της Μακεδονίας. Εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, την κατασκευή και λειτουργία του οποίου επέβαλλαν. (Για το μουσείο θα μιλήσουμε σε άλλη ανάρτηση.)

Ο Αρχαιολογικός Χώρος Αιανής είναι επισκέψιμος και μετά τη λήξη των περιοριστικών μέτρων της πανδημίας του κορωνοϊού, σας περιμένει να τον γνωρίσετε από κοντά!

Σημ.: Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ενημερωθούν αναλυτικότερα και από ηλεκτρονικές πηγές, αναζητώντας δημοσιεύσεις της ανασκαφέα κας Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη.

(Α. Χ.-Μ.)