19. 8-7-22_ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΜΕΡΟΣ Β΄, 19)

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ

ΛΙΓΝΙΤΩΡΥΧΕΙΟ ΛΑΡΚΟ (Μέρος β΄): ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ

Η διάνοιξη της νέας Εθνικής οδού Κοζάνης – Λάρισας, τη δεκαετία του 1970, έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο «Φυσικό Πέρασμα Σαρανταπόρου», αφήνοντας το μύθο να ντύσει μια ιστορία χιλιάδων ετών…

Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα φυσικά περάσματα της Δυτικής Μακεδονίας, ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας κατά τους ιστορικούς χρόνους και με αδιαμφισβήτητα σημαντικό κοινωνικοοικονομικό ρόλο κατά την προϊστορική εποχή. Συνδέει διαχρονικά την περιοχή με τη Θεσσαλία, με δύο εξόδους προς την κοιλάδα του Αλιάκμονα, τη δίοδο του Κάστρου των Σερβίων και του Στενού «Πόρτες», όπου διατηρείται τμήμα της πύλης που κατά την τουρκοκρατία έκλεινε το πέρασμα. Σήμερα, παρά την μείωση της σημασίας του, μπορεί κανείς να διαπιστώσει ακόμα σχέσεις κοινωνικού, οικονομικού και θρησκευτικού περιεχομένου, μεταξύ των όμορων κοινοτήτων ή των κτηνοτρόφων της περιοχής, οι οποίες καταργούν στην πράξη τα χωρικά όρια, ενώνοντας τους κατοίκους. Επιπλέον, σημαντικά ιστορικά γεγονότα, δίνουν αφορμή για κοινές εκδηλώσεις μνήμης.

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ κατά μήκος του ρέματος και της παλιάς Εθνικής οδού, νομίζεις πως αγγίζεις την Ιστορία…

Πίσω από το θρόισμα των φύλλων, θαρρείς πως ξεχωρίζεις το αγκομαχητό των κουρασμένων οδοιπόρων, εμπόρων και κτηνοτρόφων, που από τη νεολιθική ακόμα εποχή μετακινούνταν από την πεδιάδα της Θεσσαλίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα και αντίστροφα, μεταφέροντας εμπορεύματα και διαδίδοντας τις ιδεολογικές αντιλήψεις και γνώσεις της εποχής τους. Το δε Χάνι Καμπούρη, ως τοπωνύμιο πια, μένει πάντα εκεί να ξεκουράζει τους διαβάτες.

Αναζητώντας τα ίχνη του αρχαίου δρόμου νομίζεις πως ακούς ακόμα το σύρσιμο της άμαξας (για τα ίχνη αμαξιτής οδού που εντοπίστηκαν στη θέση Βίγλα, βλ. βιβλιογραφία, Γ. Πίκουλας), το ποδοβολητό των αλόγων του Μεγαλέξανδρου ή τον ήχο της στρατιάς του Ξέρξη, που επεχείρησε ανεπιτυχώς να χρησιμοποιήσει νωρίτερα τη δίοδο.

Το πέρασμα χρησιμοποίησαν επίσης, κατά τις πηγές, ρωμαίοι και γότθοι στρατηγοί, αλλά και ο Απόστολος Παύλος.

Μα και η νεότερη ιστορία άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της, αφού στη μάχη του Σαρανταπόρου, το 1912, το πέρασμα βάφτηκε με αίμα χαρίζοντας τη νίκη στον ελληνικό στρατό, στην πρώτη πολεμική επιχείρησή του κατά των τούρκων, στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο.

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ λοιπόν τις προϊστορικές και όχι μόνο μετακινήσεις των διάφορων φυλετικών ομάδων, και με αφορμή την σωστική ανασκαφή στη θέση Κασιάνη Λάβας, στην επέκταση του λιγνιτωρυχείου της ΛΑΡΚΟ, πραγματοποιήσαμε την περίοδο 2010-2012 συστηματική επιφανειακή έρευνα στη γύρω περιοχή και κατά μήκος του φυσικού περάσματος του Σαρανταπόρου.

Γεωμορφολογικά, πρόκειται για ένα στενό φυσικό κοίλωμα ανάμεσα στους ορεινούς όγκους Πιερίων και Καμβουνίων, όπου και καταλήγει όλο το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής. Παράλληλα με το ρέμα, διέρχεται η παλιά εθνική οδός. Το ψηλότερο σημείο του περάσματος εντοπίζεται στην περιοχή της Λάβας. Στο νοτιότερο και χαμηλότερο τμήμα του, στο όριο με τη Θεσσαλία, διαμορφώνεται μικρή κοιλάδα που ορίζεται από τον ορεινό όγκο της Βίγλας και το στενό του Σαρανταπόρου. Από το σημείο αυτό και κάτω, η οδική σύνδεση πραγματοποιείται μέσω δύο οδών ανοιγμένων στις πλαγιές των βουνών εκατέρωθεν του ρέματος: της παλιάς εθνικής οδού και ενός χωματόδρομου που οδηγεί στο Σαραντάπορο. Και οι δύο χαράχτηκαν πάνω σε παλιά μονοπάτια, ενώ βατό κατά το μεγαλύτερο μέρος του είναι και το ρέμα.

ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ των διαθέσιμων στοιχείων, προκύπτουν για την περιοχή τα παρακάτω τοπογραφικά δεδομένα:

Βασικό χαρακτηριστικό του ορεινού αυτού τοπίου αποτελεί η παρουσία δύο περιοχών κατάλληλων για κατοίκηση, οι οποίες συμπίπτουν με τη σύγχρονη δραστηριότητα στο χώρο, εμφανίζοντας παράλληλα ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον: η περιοχή της ΛΑΒΑΣ, με υψόμετρα γύρω στα 900μ., και η χαμηλότερη περιοχή των κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων της ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ, με υψόμετρα γύρω στα 700μ.

Η πρώτη, φαίνεται να κατοικήθηκε νωρίτερα, μέσα στην ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ. Εντοπίστηκαν δύο μικροί οικισμοί της περιόδου αρκετά κοντά στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, με την οποία είναι πιθανό να συνδέονται. Δύο ραδιοχρονολογήσεις από την Κασιάνη, τοποθετούν τον οικισμό στα τέλη της 7^ης και στις αρχές της 6^ης π.Χ. χιλιετίας, με διάρκεια ζωής 100 χρόνων περίπου. Υποψίες υπάρχουν μόνο για την κατοίκηση της δεύτερης περιοχής, της Καστανιάς, και πάλι μόνο στην αρχαιότερη νεολιθική. Οικισμοί της μέσης και νεότερης νεολιθικής δεν εντοπίστηκαν, ενώ με την τελική νεολιθική ή με τις αρχές της πρώιμης εποχής χαλκού είναι πιθανό να συνδέονται τρεις θέσεις.

Η ζωή επανέρχεται με βεβαιότητα και στις δύο περιοχές ενδιαφέροντος, κατά την ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ (γύρω στο 3.000 π.Χ.). Η μία από τις θέσεις είναι ο οικισμός της Κασιάνης.

Από τα μέσα της 2^ης π.Χ. χιλιετίας έως τα τέλη της προϊστορίας, παρατηρείται εντατική χρήση όλης της περιοχής, με παρουσία πολλών μικρών οικισμών.

Τα στοιχεία για τους ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ, δίνουν τρεις ελληνιστικούς οικισμούς, κατανεμημένους και στις δύο περιοχές, οι δύο από αυτούς σε ψηλούς λόφους με επάλληλα πλατώματα, κοινό για τους οικισμούς της περιόδου στην ευρύτερη περιοχή, ενώ η τρίτη είναι μια ανοιχτή, εκτεταμένη θέση κοντά στην Κασιάνη. Σε όλους υπάρχουν ενδείξεις πρώιμης έναρξης της κατοίκησης, μέσα στον 4^οπ.Χ. αι.

Λιγοστές είναι οι ενδείξεις ρωμαϊκής κατοίκησης, σε δύο θέσεις, ενώ η ζωή συνεχίζεται στους βυζαντινούς και νεότερους χρόνους. Η σύγχρονη παρουσία στο χώρο περιλαμβάνει τον εγκαταλειμμένο από το 1970 οικισμό της Λάβας και πολλές κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, κάποιες με χαρακτήρα μόνιμης διαβίωσης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Τα παραπάνω, μέχρι τώρα δεδομένα, δείχνουν μια περιοχή με αρκετές ιδιαιτερότητες, σε σχέση με την κοιλάδα του Αλιάκμονα, και με διαφοροποιημένο κατά περιόδους το χαρακτήρα της κατοίκησης: Παρατηρείται περιορισμένη χρήση της κατά τη νεολιθική εποχή, πιθανότατα μόνο στην αρχαιότερη (κάτι που θυμίζει την ορεινή περιοχή των Γρεβενών), ξανακατοίκηση από τις αρχές ίσως της εποχής χαλκού ή λίγο νωρίτερα, και εντατική κατοίκηση από την ύστερη εποχή του χαλκού και μετά. Σε όλη την προϊστορία η χρήση του χώρου φαίνεται να έχει περιστασιακό ή εποχικό χαρακτήρα, πιθανόν σε σχέση με την κτηνοτροφία, ενώ η παράλληλη λειτουργία του ως περάσματος ίσως λειτούργησε αποτρεπτικά για κάποιες περιόδους. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία τριών πρώιμων ελληνιστικών οικισμών, καθώς φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τη στρατηγική σημασία του περάσματος και την προσπάθεια ελέγχου του, που θα πρέπει να αναχθεί στην περίοδο αυτή, αλλά και με την πιθανή ταύτισή τους με τις δύο αρχαίες πόλεις που αναφέρονται στην περιοχή, Φυλακαί και Βάλλα.

Βιβλιογραφία:

Κ. Σαββιλωτίδης, «Σέρβια. Αρχαιολογία – Ιστορία – Μνημεία – Φυσικό Περιβάλλον – Χάρτες – Χρήσιμες πληροφορίες», έκδοση Μορφωτικού Ομίλου Σερβίων «Τα Κάστρα», 1999.

Γ. Πίκουλας, «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία (2008-2010). Η έρευνα του 2008», ΑΕΜΘ 22, 2008, 249-254.

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Αλιάκμων 2010. Η ανασκαφή στη Λάβα και στην Παλιοκαστανιά Σερβίων», ΑΕΜΘ 25, 2011, 81-92.

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Σωστικές εργασίες στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα, ΑΕΜΘ 26, 2012, 91-100.

Α. Χ.-Μ.