title

description

title title

title

description

title title

title

description

title title

title

description

title title

title

description

title title

title

description

title title

title

description

title title
Home ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


10. Η περί του θανάτου ιδεολογία

PDF



ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (10)

Ψυχοσάββατο: Η μέρα των νεκρών. Των δικών μας νεκρών…

Ας προσεγγίσουμε λοιπόν την περί του θανάτου ιδεολογία, από τα βάθη των αιώνων…

Ο θάνατος και η  αντιμετώπισή του σε πρακτικό, ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο, οδήγησαν από πολύ νωρίς τις κοινωνίες σε μια σειρά πράξεων, που ορίζονται ως «ταφικά έθιμα» και στην ανάπτυξη ταφικής ιδεολογίας. Η πολιτισμική όμως αντίδραση απέναντι στο θάνατο και οι τελετουργίες που τον ακολουθούν ποικίλλουν από κοινωνία σε κοινωνία, υπακούοντας στις εκάστοτε ιδεολογικές αντιλήψεις.

Εθνογραφικά, διαπιστώνεται ότι μέσα από τις ποικίλες ταφικές πρακτικές συχνά επιδιώκεται η αντιστροφή της πραγματικής ζωής. Παρότι ιδέες κοινωνικής ισότητας ανιχνεύονται και στα αρχαιολογικά δεδομένα, ο χώρος των νεκρών αποτελεί διαχρονικά ένα σημαντικό πεδίο κοινωνικής προβολής. Αυτό μαρτυρούν οι πλούσιοι και φτωχοί τάφοι, τα πλούσια και φτωχά κτερίσματα, αλλά και τα κατάλοιπα τελετουργιών. 

Οι ταφικές τελετουργίες που συνοδεύουν το θάνατο, σε πρώτη ανάγνωση  προκύπτουν από την πανάρχαια ανάγκη απαλλαγής από το νεκρό σώμα. Μπορούν να συνδέονται όχι μόνο με τη μετάβαση από τη ζωή προς το θάνατο, κατά  την οποία το σώμα και ο τρόπος μεταχείρισής του αποτελούν ένα δυναμικό συμβολικό μέσο, αλλά και με την επέμβαση των προγόνων στον κόσμο των ζωντανών, κάτι που βασίζεται πάνω στην ιδέα του θανάτου και της αναγέννησης. Μια σημαντική διάκριση είναι μεταξύ «τελετών προγόνων» και «ταφικών τελετουργιών». Στην πρώτη περίπτωση, καθιερώνεται η παρουσία των  προγόνων στις τελετουργίες των ζωντανών,  μέσα από την αρχιτεκτονική ή τα οστά των νεκρών, ενώ στη δεύτερη, οι τελετές ενδιαφέρονται για την ανθρώπινη  ταφή. 

Κατά την διαχρονική μελέτη των ταφικών καταλοίπων, με έναρξη από τις πρώτες νεολιθικές κοινωνίες, ενδιαφέρον εμφανίζει ο πολύ μικρός αριθμός ταφών των πρώιμων περιόδων της νεολιθικής εποχής (6.500-5.500 π.Χ.). Τα ταφικά ευρήματα, όχι μόνο από την περιοχή της Κοζάνης, αλλά και ευρύτερα από τον Ελλαδικό χώρο και τη  ΝΑ Ευρώπη γενικότερα, είναι λίγα και δυσανάλογα με τον αριθμό των εντοπισμένων οικισμών και τα υπολογιζόμενα πληθυσμιακά μεγέθη. Ο συνολικός αριθμός των μέχρι σήμερα γνωστών νεολιθικών νεκροταφείων είναι  μικρός, δεν αφορά όλες τις περιόδους ούτε όλους τους πολιτισμούς (κάποιοι μάλιστα φαίνεται να μην χρησιμοποιούν νεκροταφεία) και ούτε  χαρακτηρίζει το σύνολο των οικισμών κάποιου από αυτούς.

Τα σχετικά δεδομένα υποδηλώνουν, στην περίπτωση που θάβονταν όλος ο πληθυσμός,  ύπαρξη χωριστών χώρων ταφής έξω και μακριά από τους  οικισμούς (οι οποίοι δεν έχουν εντοπιστεί) ή χρήση και κάποιου άλλου τρόπου μεταχείρισης των νεκρών,  μη αναγνωρίσιμου αρχαιολογικά. Πιθανολογείται εναπόθεση των νεκρών μέσα στα γειτονικά ρέματα, όπου τους έκαιγαν και τα νερά παρέσερναν τα υπολείμματά τους στη θάλασσα ή έκθεσή τους μακριά από τον οικισμό όπου και διαλύονταν. Από την πρακτική αυτή εξαιρούνταν ίσως τα παιδιά που αποτελούν και τα  συνηθέστερα ταφικά ευρήματα εντός των οικισμών.

Η μορφή των τάφων υπαγορεύεται όχι μόνο από πρακτικούς αλλά και από ιδεολογικούς λόγους. Πολλές ταφικές κατασκευές θεωρείται ότι υποδηλώνουν μορφολογική και ιδεολογική σύνδεση με τα σπίτια. Η σύγκριση σπιτιών και τάφων, ως σπίτια νεκρών, είναι συχνή. Και ας μην ξεχνάμε τη σύγχρονη ρήση για την «τελευταία μας κατοικία».

Ως προς τις πρακτικές μεταχείρισης του σώματος των νεκρών, η συνηθέστερη και πιο διαδεδομένη φαίνεται πως είναι ο  ενταφιασμός ολόκληρου του σώματος.

Η πρακτική της καύσης των νεκρών υιοθετήθηκε  ήδη από τη Μεσολιθική εποχή, ως «ένας ακόμα τρόπος απαλλαγής από τους νεκρούς». Εμφανίζει διαχρονικότητα και αξιοσημείωτη χωρική διασπορά, συνδεδεμένη με διάφορους λαούς και πολιτισμούς και απηχώντας ποικίλες και αντικρουόμενες δοξασίες σχετικά με το θάνατο και τη ζωή πέρα  από αυτόν. Η βασική διαφορά της από τον ενταφιασμό εντοπίζεται  στην  κατάργηση της ακεραιότητας του ανθρώπινου σώματος, με την καταστροφή του, χωρίς ωστόσο να επέρχεται πλήρης εξαφάνιση του νεκρού, αφού κάποια από τα λείψανα διατηρούνται και θάβονται. Το κάψιμο ενός νεκρού αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία.

Εκτός από τις πρακτικές του ενταφιασμού ολόκληρου του σώματος και της καύσης,  έχουν διαπιστωθεί και περιπτώσεις ενταφιασμού τμημάτων σώματος. Συγχρόνως, πολλές και με συνεχώς αυξανόμενο τον αριθμό τους, είναι οι νεολιθικές οικιστικές θέσεις στις οποίες  έχουν βρεθεί διάσπαρτα ανθρώπινα οστά που υποδηλώνουν τη χρήση και μιας τρίτης ταφικής πρακτικής, «δύο σταδίων», αυτής των δευτερογενών ταφών ή ανακομιδών, οι λεπτομέρειες της οποίας δεν έχουν ακόμα αποσαφηνιστεί. Οι νεκροί θάβονται αρχικά σε άλλη θέση και στη συνέχεια επιλέγεται για ταφή μικρό μόνο μέρος των οστών τους. 

Στο γενικότερο αυτό ιδεολογικό πλαίσιο, η διαχρονική μελέτη των μέχρι σήμερα ταφικών δεδομένων από το νομό Κοζάνης υποδηλώνει ότι η μεταχείριση των νεκρών και η περί θανάτου ιδεολογία δεν διαφοροποιείται σημαντικά σε καμιά εποχή από όσα είναι γνωστά για τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο.

Τα πρωιμότερα ταφικά κατάλοιπα αποτελούν μεμονωμένες ταφές εντός των οικισμών και ανάγονται στην αρχαιότερη νεολιθική περίοδο (6.500-6.000 π.Χ.). Πρόκειται κυρίως για ενταφιασμούς παιδιών και βρεφών. Πολύ περισσότερα είναι τα ταφικά ευρήματα της νεότερης και τελικής νεολιθικής περιόδου (5.500-3.000 π.Χ.), οπότε συναντούμε και τα πρώτα μικρά νεκροταφεία, με ενταφιασμούς παιδιών και ενηλίκων. Γύρω στο 5.000 π.Χ. φαίνεται πως συνηθίζεται αρκετά η καύση των νεκρών, ενώ τα μεμονωμένα ανθρώπινα οστά που είναι διάσπαρτα στους οικισμούς φανερώνουν και μια τρίτη ταφική πρακτική, αυτήν των ανακομιδών.

Οργανωμένα νεκροταφεία, έξω και μακριά από τους οικισμούς, εμφανίζονται στα τέλη της πρώιμης εποχής χαλκού, λίγο μετά το 2.300 π.Χ., χωρίς να εγκαταλειφθεί τελείως η ταφή παιδιών εντός των οικισμών, η οποία συνεχίζεται μέχρι το 1.000 π.Χ. Κατά την ύστερη εποχή χαλκού και την πρώιμη εποχή σιδήρου διαπιστώνονται επίσης μικρές συστάδες τάφων αλλά και μεγάλοι οικογενειακοί τάφοι.

Οι τύποι των τάφων που επιλέγονται για τους ενταφιασμούς (απλοί λάκκοι, κιβωτιόσχημοι κ.λ.π.) ποικίλουν όχι μόνο ανάμεσα στις διάφορες χρονικές περιόδους, αλλά και ανάμεσα σε σύγχρονα νεκροταφεία.

Ο ενταφιασμός και η καύση αποτελούν τις δύο κυρίαρχες και διαπιστωμένες ταφικές πρακτικές, οι οποίες συχνά εφαρμόζονται παράλληλα. Η συνηθέστερη και μακροβιότερη είναι ο ενταφιασμός. Οι νεκροί κατά την προϊστορική εποχή ενταφιάζονται σε συνεσταλμένη στάση, ενώ από το τέλος της ύστερης εποχής χαλκού αρχίζει να κυριαρχεί η ύπτια. Ανακομιδές διαπιστώνονται στην πρώιμη εποχή σιδήρου, όπως και στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Η καύση εμφανίζεται ήδη από τη νεότερη νεολιθική, ενώ συναντάται επίσης στη μέση εποχή χαλκού και κυρίως τους πρωτογεωμετρικούς χρόνους, χωρίς να λείπει από τους ρωμαϊκούς. Στη συνέχεια, καθιερώθηκε ο ενταφιασμός, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Α. Χ.-Μ.


EIKONEΣ:
















1.Νεαρό άτομο (παιδί) ενταφιασμένο σε λάκκο.(νεολιθικός οικισμός της «Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας") Ανασκαφή 1999, στο πλαίσιο κατασκευής της Εγνατίας Οδού.














2.Ταφή καύσης. Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας 1998. Ανασκαφή στο πλαίσιο κατασκευής της Εγνατίας Οδού.



3.Περιοχή τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, 1993. Διαβρωμένο από τα νερά της λίμνης. Το νεκροταφείο των Γουλών ήταν το πρώτο νεκροταφείο της μέσης εποχής χαλκού που εντοπίστηκε και ανασκάφηκε στο νομό Κοζάνης, και από τα ελάχιστα γνωστά τότε σε όλη τη Μακεδονία. Ακολούθησε το νεκροταφείο του Ξεροπήγαδου Κοιλάδας στην Εγνατία Οδό, του Λογκά Ελάτης στο Φράγμα Ιλαρίωνα και του Παλιού Αμμορυχείου Περδίκκα κατά την κατασκευή του Αγωγού Φυσικού Αερίου (TAP). Εξαιρετικά ενδιαφέροντα όλα!!! Tούρλα Γουλών. Ανασκαφή διαβρωμένου νεκροταφείου της Μέσης Εποχής του Χαλκού. Εγχυτρισμός σε ταφικό πίθο.

























4.Τούρλα Γουλών 1993. Νεκροταφείο μέσης εποχής χαλκού, διαβρωμένο από τα νερά της λίμνης Πολυφύτου. Πολύ ενδιαφέρουσα η συνύπαρξη κιβωτιόσχημων τάφων και εγχυτρισμών σε πίθους, καθώς και η παράλληλη χρήση δύο ταφικών πρακτικών, ενταφιασμών σε έντονα συνεσταλμένη στάση και ταφών καύσεων.

























5.Κρυόβρυση Κρανιδίων, 1997. Ταφή της ύστερης εποχής χαλκού. Ο νεκρός είναι σε ελαφρώς συνεσταλμένη στάση.



























6.Παλιά Άσφαλτος Ροδίτη. Ανασκαφή λακκοειδούς τάφου των ρωμαϊκών χρόνων. Νεκροταφείο ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, διαβρωμένο από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου. Ανασκαφή 2011. Για τους ρωμαϊκούς χρόνους ενδιαφέρουσα είναι η συνύπαρξη ενταφιασμών, σε ύπτια αλλά και ελαφρώς συνεσταλμένη στάση (ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου νεκροταφείου μάλλον), και πρωτογενών ταφών καύσεων σε λάκκους, οι δεύτεροι με σήμανση λιθοσωρών.



























7.Παλιά Άσφαλτος Ροδίτη, 2010. Διαβρωμένη ταφή των ελληνιστικών ή ρωμαϊκών χρόνων.













8.Παλιά Άσφαλτος Ροδίτη, 2016. Λάκκοι πρωτογενών ταφών καύσεων, των ρωμαϊκών χρόνων. Οι τάφοι σηματοδοτούνταν με λιθοσωρό (λίθινο τύμβο).













9.Μαυροπηγή 2016. Αγροτεμάχιο 333. Νεκροταφείο των υστερορωμαϊκών χρόνων.

















10.Παλαιόκαστρο (Μύτικας) Καισάρειας, 2013. Κεραμοσκεπείς τάφοι των υστερορωμαϊκών χρόνων, που περιείχαν ταφές παιδιών.













11.Ανασκαφή Μαυροπηγής 2019. Κοντά στην εκκλησία του Αγ. Δημητρίου, μετά την κατεδάφισή της, λόγω επέκτασης του ορυχείου της ΔΕΗ. Το νεκροταφείο χρονολογείται στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια, με χρήση από τον 16ο-17ο αι., μέχρι και τον 19ο, ίσως και στις αρχές του 20ού. Έχει πολλές ανακομιδές, με τα οστά των παλαιότερων νεκρών να συγκεντρώνονται σε ένα σημείο του τάφου.


 

9. Περί νεολιθικής ιδεολογίας

PDF

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (9)

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ συνέχεια και αναρωτηθήκατε ποτέ εάν θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε τις ιδεολογικές αντιλήψεις των ανθρώπων της νεολιθικής εποχής; Με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό; 

Η σύγχρονη θεωρητική αρχαιολογική προσέγγιση (contextual: συγκειμενική αρχαιολογία) δέχεται πως «δεν μπορούμε να φτάσουμε στις σκέψεις των ανθρώπων, αλλά μόνο στην ανασύσταση δημόσιων και κοινωνικών αντιλήψεων.»

Δέχεται επίσης πως στο επίκεντρο αυτής της έρευνας θα πρέπει να τοποθετηθούν οι λάκκοι, καθώς σε πάρα πολλές περιπτώσεις το περιεχόμενό τους αλλά και η ίδια η πράξη του σκαψίματός τους συνδέονται όχι με την καθημερινή δραστηριότητα των κατοίκων, αλλά με τελετουργίες: με πράξεις δηλαδή που μεταξύ άλλων περιελάμβαναν και σκόπιμη εναπόθεση (structured deposition) στη γη.

Και για να είναι ποιο κατανοητά όλα αυτά που θα πούμε σήμερα, σημειώνουμε πως μια ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ –μια πράξη δηλαδή- μπορεί να είναι από πολύ απλή, ιδιωτική και καθημερινή, έως ιδιαίτερα σύνθεση, δημόσια και με τη συμμετοχή πολλών ατόμων. Μπορεί επίσης να έχει θρησκευτικό, ταφικό ή κοσμικό χαρακτήρα. Πολλά είναι τα παραδείγματα και από τη σημερινή εποχή, από το άναμμα του καντηλιού, μέχρι την ταφή των νεκρών, τα μνημόσυνα, τους γάμους και πολλά άλλα. Σημειώνουμε πως όλα παράγουν «απορρίμματα», λιγότερα ή περισσότερα, ιερά ή μολυσμένα!

Και ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ (δομημένη) ΕΝΑΠΟΘΕΣΗ; Είναι το προσεκτικό θάψιμο επιλεγμένων με διάφορα κριτήρια αντικειμένων (π.χ. αγγείων ή εργαλείων κ.λ.π.) ή υλικών (π.χ. τα υπολείμματα μιας καύσης που προέκυψε κατά τη θρησκευτική ή άλλη ανάλογη διαδικασία, όπως η ευλογία του νέου νοικοκυριού). Τα αντικείμενα αυτά μπορεί να είναι ολόκληρα ή σπασμένα και να συνδυάζονται με διάφορους τρόπους, ανάλογα με την ιδεολογική σημασία του καθενός στην εκάστοτε κοινωνία, η οποία επιτρέπει ή όχι τη συνύπαρξή τους, κατά τη διάρκεια της ζωής τους ή μετά από αυτήν.

Τι εναπόθεταν στη γη κατά τη νεολιθική εποχή; Κατά κύριο λόγο «ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ», παρόμοια με τα παραπάνω, με παρόμοιες πηγές προέλευσης και τρόπους σχηματισμού, αλλά και «ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ» πιθανότατα προς τους νεκρούς προγόνους!

Οι νεολιθικοί δηλαδή άνθρωποι (σε πολλά σημεία του ελλαδικού και ευρύτερου βαλκανικού και ευρωπαϊκού χώρου) έσκαβαν σκόπιμα λάκκους για να θάψουν σε αυτούς διάφορα «νεκρά» αντικείμενα ή υλικά, είτε από σεβασμό, είτε από φόβο προς αυτά, είτε ως προσφορές προς τους νεκρούς προγόνους τους, των οποίων επεδίωκαν την εύνοια. Απορρίπτονται ή εναποτίθενται ακόμα και ολόκληρα ή αχρησιμοποίητα αντικείμενα, λόγω της σύνδεσής τους με κάποιο τύπο μόλυνσης που τα έκανε ακατάλληλα ή επικίνδυνα προς περαιτέρω χρήση. Σημερινό παράδειγμα, μεταξύ άλλων, θα μπορούσε να αποτελεί το πέταγμα ακόμα και των αχρησιμοποίητων ενδυμάτων ενός νεκρού.

Οι λάκκοι που περιέχουν ανάλογα ευρήματα ορίζονται συνήθως ως τελετουργικοί και συνδέονται με τη μαγεία ή τη θρησκεία: θάβοντας αντικείμενα, υλικά ή ανθρώπους στη γη, θεωρείται ότι η ζωή τους συνεχίζεται, ενώ παράλληλα προστατεύεται και η κοινωνία των ζωντανών.   

Τα «απορρίμματα» λοιπόν είτε διαχωρισμένα σε ομάδες, είτε διάσπαρτα στους χώρους διαβίωσης, έχει αποδειχθεί ότι συνδέονται άμεσα με την ιδεολογία, αντανακλώντας τις σχετικές περί «βρωμιάς» και «καθαρότητας» αντιλήψεις της εκάστοτε κοινωνίας. Πάμπολλα τα παραδείγματα και από τη σημερινή, δική μας κοινωνία: ας αναλογιστούμε πως ακόμα αποφεύγουμε να πετάμε μαζί το ψωμί που θεωρείται «ιερό» με τα άλλα «βρώμικα» σκουπίδια του νοικοκυριού, όπως και ότι ακόμα δεν επιτρέπεται σε  γυναίκες που είναι «αδιάθετες» να αγγίξουν οτιδήποτε ιερό, όπως το άναμμα μιας καντήλας ή το φίλημα μιας εικόνας.  

Μελετώντας λοιπόν και αναλύοντας όλα τα δεδομένα των 462 λάκκων που αποκαλύφθηκαν στον νεολιθικό οικισμό της ΤΟΥΜΠΑΣ ΚΡΕΜΑΣΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ, στο πλαίσιο κατασκευής της Εγνατίας οδού, εκτιμούμε ότι προσεγγίσαμε σε σημαντικό βαθμό τις ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ του οικισμού, και οι οποίες συνοψίζονται στα παρακάτω:

Διαπιστώνεται μια ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΕΙ ΤΗ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ και οδηγεί σε πρακτικές (όπως οι προσφορές τροφής μέσω εναπόθεσης στο έδαφος και άλλες), που αποσκοπούν στη διασφάλιση της τροφής. Οι προσφορές περιελάμβαναν και μυλόλιθους, πιθανόν ως σύμβολο γονιμότητας.  

Μια άλλη σειρά πρακτικών έχει να κάνει με τη χρήση κλειστών ή ανοιχτών σχημάτων, συνδέοντας τα κλειστά με τους νεκρούς και τα κατάλοιπα των σχετικών τελετουργιών, και τα ανοιχτά με πιο κοσμικές δραστηριότητες και ίσως ανάλογου χαρακτήρα τελετουργίες. Αυτοί οι συσχετισμοί και αντιθέσεις, κλειστό-ανοιχτό και δραστηριότητες σχετικές με τους νεκρούς - δραστηριότητες της ζωής, θα μπορούσαν, βασισμένοι στη γενικότερη δομική αντίθεση  ζωής-θανάτου, να υποκρύπτουν μια αντίληψη που συνδέει το ΚΛΕΙΣΤΟ ΣΧΗΜΑ με το ΘΑΝΑΤΟ, με το τέλος δηλαδή του κύκλου της ζωής (σε σχέση με ανθρώπους, ζώα, οικήματα και αντικείμενα) και το ΑΝΟΙΧΤΟ με τη ΖΩΗ. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να καθορίζει σημαντικά την εκάστοτε επιλογή του σχήματος, ανάγοντας παράλληλα τα διάφορα γεωμετρικά σχήματα σε σύμβολα ζωής ή θανάτου. Η ίδια αντίληψη είναι πιθανό να υπαγόρευε και τη χρήση της φιάλης, ως ανοιχτού σχήματος, που έχουν όλες σχεδόν ταφές καύσεων του νεότερου στρώματος, ανάγοντάς την σε σύμβολο αναγέννησης.

Στο περιεχόμενο, διαπιστώνεται σύνδεση των λάκκων με εναπόθεση μιας μεγάλης σειράς «νεκρών θεμάτων», με συνδετικό στοιχείο πιθανότατα αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό τους. Οι επιμέρους συνδέσεις αντανακλούν τα γεγονότα που τα παρήγαγαν και σε κάποιες περιπτώσεις, το χώρο της αρχικής λειτουργίας των αντικειμένων. Ο λόγος που οδηγεί στο σχηματισμό των ποικίλων αυτών θεμάτων είναι αυτός που επιβάλλει και την απομάκρυνση ενός μέρους τους σε άλλη περιοχή, ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΣ συμβολικά τον ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ με τον ιδιόμορφο αυτόν ΤΑΦΙΚΟ ΧΩΡΟ.

Παράλληλα, διαπιστώνεται διαχωρισμός στην εναπόθεση των διάφορων θεμάτων, πρακτική που μπορεί να υποκρύπτει ΙΔΕΕΣ ΑΓΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑΣ. Οι σχετικές αντιλήψεις όμως είναι πολύ πιθανό να απλώνονται πέρα από τη δραστηριότητα ή το γεγονός που τα παρήγαγε και να συνδέονται με τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, υποδηλώνοντας τάση για προβολή των ταυτοτήτων, σε επίπεδο νοικοκυριών. Οι αντιλήψεις αυτές συνδέουν ανθρώπους και ζώα –κάποια, όπως ο ταύρος και ο χοίρος, ως σύμβολα γονιμότητας- ενώ η συνύπαρξη όλων στο ιδιόμορφο αυτό «νεκροταφείο» προβάλλει παράλληλα ΙΔΕΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ.

Αξιοσημείωτη είναι τέλος η ευθύγραμμη και τμηματική μορφή των τάφρων, αλλά και ο προσανατολισμός τους με βάση τα σημεία του ορίζοντα, καθώς μπορεί να απηχούν ΙΔΕΕΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ, εμπλέκοντας σε ανάλογα ιδεολογικά σχήματα την έννοια του χρόνου και διάφορες άλλες κοσμολογικές αντιλήψεις.

Σημ.: Μέρος των ευρημάτων της ανασκαφής στην Κρεμαστή εκτίθενται στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης. Για αναλυτικότερη ενημέρωση και βιβλιογραφία, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ο νεολιθικός οικισμός της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας, στην Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης, Αρχαιολογία και Τέχνες, www.arxaiologia.gr.

9.jpg8.jpg7.jpg6.jpg4.jpg5.jpg1.jpg3.jpg2.jpg



! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση

 

8. Νεολιθικά γυναικεία ειδώλια

PDF

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (8)

 

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΙΔΩΛΙΑ: «…Ίσως οι μητριαρχικές κοινωνίες που πιθανολογούνται από την παλιότερη αρχαιολογική έρευνα να μην υπήρξαν ποτέ, και ο θεός να μην ήταν ποτέ γυναίκα. Ίσως η ιδεατή εικόνα που μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας τα πήλινα ειδώλια των γυναικών της Σουλουκιάς, με τις περίτεχνες κομμώσεις, να μην αντανακλούν παρά μία μόνο από τις μορφές ενός πανάρχαιου και διαχρονικού αγώνα καταξίωσης και διεκδίκησης δικαιωμάτων…»

«ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΣΟΥΛΟΥΚΙΑΣ», λοιπόν, ηλικίας 8.000 και πλέον ετών τώρα, πέτυχαν παρά την αποσπασματικότητά τους, να μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας μια πολύ ωραία εικόνα για τη γυναίκα της νεολιθικής εποχής στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης, γνωστή ωστόσο σε γενικές γραμμές και από άλλους οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της ευρύτερης περιοχής.

Το σημαντικό που προσέθεσε η εκτεταμένη σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στο νεολιθικό οικισμό της θέσης Σουλουκιά Ποντοκώμης την περίοδο 2014-2017, στο πλαίσιο επέκτασης του λιγνιτωρυχείου της ΔΕΗ, ήταν ότι έφερε στο φως ένα σπάνιο σύνολο 600 περίπου τμημάτων πήλινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων, τα οποία φαίνεται να αναπαριστούν στο σύνολό τους σχεδόν γυναικείες μορφές. Η αντιπροσώπευση των ανδρών είναι πολύ μικρή, φαινομενικά ίσως, καθώς διαπιστώνεται με σαφήνεια μόνο σε έξι κορμούς και σε τέσσερα από τα 264 κεφάλια που διατηρήθηκαν. Τα 50 από αυτά φέρουν ιδιαίτερα περίτεχνες ή πιο απλές κομμώσεις σε 20 τουλάχιστον διαφορετικά σχέδια – χτενίσματα, όπως διαπιστώθηκε κατά τη σχεδίασή τους. Πρόκειται για μια αξιοσημείωτη ποικιλία που δεν είναι γνωστή ακόμα από άλλο σύγχρονο οικισμό, παρόλο που κάποιοι τύποι αναγνωρίστηκαν και σε γειτονικούς οικισμούς. 

Τα ειδώλια της Σουλουκιάς και η συνεργασία του Συλλόγου Κομμωτών Κοζάνης στο πλαίσιο σχετικής εκδήλωσης το 2018, μας βοήθησαν να προσεγγίσουμε ουσιαστικά την εικόνα της γυναίκας που έζησε στην περιοχή 8.500 χρόνια περίπου πριν από εμάς. Έριξαν πρόσθετο φως στην καθημερινότητά τους, αναδεικνύοντας την αγάπη τους για τον καλλωπισμό, την υψηλή αισθητική τους, την μεταξύ τους συνεργασία για το βέλτιστο αισθητικό αποτέλεσμα, καθώς και την κατασκευή και χρήση εργαλείων καλλωπισμού από φθαρτά υλικά, όπως χτένες και περόνες, αλλά και μαντήλες ή σκουφιά υφασμένα σε αργαλειούς ή πλεγμένα με μάλλινες κλωστές.

Τα διάφορα σχέδια των κομμώσεων που αναπαριστούν τα ειδώλια της Σουλουκιάς, είναι πολύ πιθανό να υποδηλώνουν καταρχάς ηλικιακές διαφοροποιήσεις: άλλα χτενίσματα φαίνεται να είχαν τα παιδιά, άλλα οι νέες γυναίκες και άλλα οι μεγαλύτερης ηλικίας. Μπορεί επίσης να υποδηλώνουν την ύπαρξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με τα πιο περίτεχνα, που απαιτούν και περισσότερο χρόνο πραγματοποίησής τους, να προσιδιάζουν περισσότερο στις «αρχόντισσες της πόλης». Αρκετές μορφές φαίνεται να καλύπτουν μέρος ή ολόκληρη την κώμη τους με κάποιο σκουφί ή μαντήλα. Δεν αποκλείεται, στις κομμώσεις αυτές να αποτυπώνονται και άλλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των γυναικών, αντανακλώντας το ρόλο τους στον μικρόκοσμό τους ή στην κοινωνία γενικότερα: ίσως δηλαδή διαφοροποιούνταν αυτές που βοηθούσαν στις γέννες, αυτές που ασχολούνταν με την κατασκευή της κεραμικής, και αυτές που ασχολούνταν με τη μαγεία ή με κάποια πρωτόγονη θρησκεία, δραστηριότητες που δεν είναι εύκολα ορατές στα αρχαιολογικά ευρήματα και είναι πολύ δύσκολο να προσεγγιστούν. Οι κομμώσεις των γυναικών της Σουλουκιάς, θα μπορούσαν επίσης να στηρίξουν θεωρίες για την υψηλή θέση της γυναίκας στην νεολιθική κοινωνία, ωστόσο αυτό και μόνο το στοιχείο δεν αρκεί, αφού η «όμορφη εικόνα» δεν συνεπάγεται πάντα ή απαραίτητα και το δικαίωμα έκφρασης δημόσιου λόγου ή συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων μιας κοινωνίας. Η θέση και η εικόνα που κάθε κοινωνία επιφυλάσσει για τη γυναίκα είναι σε άμεση συνάρτηση με τις ιδεολογικές της αντιλήψεις, ιδιαίτερα σε σχέση με την αγνότητα και καθαρότητα. Αδιαμφισβήτητα όμως, οι κομμώσεις αυτές αντανακλούν το υψηλό βιοτικό επίπεδο της νεολιθικής κοινωνίας.  

Από τα ειδώλια της Σουλουκιάς και των άλλων οικισμών του νομού Κοζάνης που έχουμε στη διάθεσή μας, και τις παρατηρήσεις κατά την πειραματική προσέγγισή τους, διαπιστώνεται πως σε όλη την περιοχή οι γυναίκες διέθεταν πολύ μακριά μαλλιά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν είχαν τη δυνατότητα να τα κόψουν. Ίσως μάλιστα να τα έκοβαν σε κάποια ηλικία και να τα χρησιμοποιούσαν ως πρόσθετα για την κόσμηση της κώμης τους, και ίσως αυτό να συνδεόταν με σημαντικούς σταθμούς της γυναικείας ωριμότητας. Διαπιστώνουμε επίσης πως οι γυναίκες δεν είχαν καλυμμένα τα πρόσωπά τους ούτε και τα μαλλιά τους, το δεύτερο, τουλάχιστον όχι πάντα και όχι όλες, επιδιώκοντας να είναι όμορφες, κάτι που όπως φαίνεται ήταν ηθικά αποδεκτό από τη νεολιθική κοινωνία. Ο καλλωπισμός τους περιελάμβανε επίσης κοσμήματα από διάφορα υλικά, ενώ πολύ πιθανή θεωρείται η χρήση φυτών και ανθέων για τον καθημερινό ή τελετουργικό στολισμό.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΙΔΩΛΙΑ, ας σημειωθεί ότι η μικρογραφική απόδοση της πραγματικότητας, με την αναπαράσταση του «ανθρώπου» και του «έμψυχου» και «άψυχου» περιβάλλοντός του, αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού σε ολόκληρο το νεολιθικό κόσμο (6.500-3.000 π.Χ. περίπου) και μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν.

Άλλοτε, στις πρώιμες κυρίως περιόδους της νεολιθικής εποχής, μιμούνται πιο πιστά το πρωτότυπο (φυσιοκρατικά), τονίζοντας επιλεκτικά κάποια σημεία, συνήθως τα σχετικά με τη γονιμότητα, άλλοτε, στις ύστερες, αποδίδουν αφαιρετικά την εικόνα (σχηματικά), αποσιωπώντας γνωστά στους κατασκευαστές και χρήστες στοιχεία, ανάγοντας συχνά την ανθρώπινη μορφή σε σύμβολο. 

Σε σχέση με την ερμηνεία των νεολιθικών ειδωλίων, γύρω από την οποία έχουν διατυπωθεί πολλές και αντικρουόμενες απόψεις, με παλαιότερη αυτήν της σύνδεσής τους με ένα πρωτόγονο θεϊκό πάνθεο και τη Μεγάλη Μητέρα – θεά της γονιμότητας, τα διαθέσιμα στοιχεία από την περιοχή της Κοζάνης στηρίζουν την πολύσημη χρήση τους και το εφήμερο του κοινωνικού και ιδεολογικού νοήματός τους, όπως δέχεται σήμερα η έρευνα.

Επιπλέον, για την αρχαιότερη και μέση νεολιθική, που τοποθετούνται και τα ειδώλια της Σουλουκιάς, θεωρούμε πολύ πιθανό να αναπαριστούν άτομα, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους να αποτυπώνονται πάνω σε μια γενικότερη ομοιόμορφη τυπολογία. Η σύνδεσή τους κατά κύριο λόγο με τα οικήματα, σε συνδυασμό με την υπεραντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου, υποδηλώνει πως η κατασκευή και χρήση τους συνδέεται με τις γυναίκες και με σχετικές με αυτές τελετουργίες. Ίσως αποτελούσαν την υλική έκφραση ιδεολογικών αντιλήψεων γύρω από το σπιτικό και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία και οικονομία της εποχής, αποσκοπώντας και διεκδικώντας την καταξίωσή της ως σύμβολο γονιμότητας, αλλά και ως βασικής οικονομικής μονάδας.

ΣΗΜ.: Τα παραπάνω διατυπώθηκαν από τη γράφουσα (Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη) στην ομιλία της κατά την εκδήλωση στην Ποντοκώμη στο πλαίσιο των ΕΗΠΚ 2018 (συνδιοργάνωση με Σύλλογο Κομμωτών Κοζάνης, Κοινότητα και Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντοκώμης), ενώ αποτελούν και μέρος υπό δημοσίευση άρθρου στα Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου για τα Ειδώλια που διοργάνωσε το 2018 το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Σχετικές πληροφορίες υπάρχουν στο διαδίκτυο.   

Α.Χ.-Μ.

9.jpg7.jpg8.jpg6.jpg4.jpg5.jpg3.jpg2.jpg12.jpg13.jpg1.jpg10.jpg11.jpg


! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση

 

7. Ας μιλήσουμε για μουσική

PDF

«Αρχαιολογία και Κοινωνία» (7)

Ας μιλήσουμε για μουσική: 7.500 χρόνια πριν, ο ήχος της φλογέρας αντιλαλούσε στις πλαγιές του Σκοπού και του Βερμίου, ντύνοντας μουσικά τις χαρές και τις λύπες των ανθρώπων της εποχής.

ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ της τελευταίας εικοσαετίας από τους νεολιθικούς οικισμούς της Κίτρινης Λίμνης τοποθετούν την περιοχή μεταξύ των πρωιμότερων και σπουδαιότερων χώρων ανάπτυξης της μουσικής τέχνης στον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο.

Έξι σχεδόν ακέραιοι οστέινοι αυλοί (φλογέρες), οι τέσσερις από την Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας και οι δύο από τον Κλείτο, και τμήμα ενός έβδομου από το Μεγάλο Νησί Γαλάνης, που χρονολογούνται μέσα στη νεότερη νεολιθική περίοδο (5.500-4.700 π.Χ.), βεβαιώνουν το αναπτυγμένο επίπεδο της μουσικής τέχνης στην περιοχή, μέσα στην 6η και 5η π.Χ. χιλιετία. Επιπλέον, η πρόσφατη ανασκαφή στον οικισμό της Σουλουκιάς Ποντοκώμης έφερε στο φως μια ακέραια οστέινη «σφυρίχτρα» της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου (γύρω στο 6.000 π.Χ.), ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα στον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο.

Τα ευρήματα, λόγω και της πολύ καλής κατάστασης διατήρησής τους, αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών και συμβάλλουν ουσιαστικά στην προώθηση της έρευνας για τις αρχές της μουσικής (ως πνευματικής έκφρασης του ανθρώπου), τη  μουσική τέχνη και τα μουσικά όργανα της νεολιθικής εποχής.

Μέρος των ευρημάτων εκτίθεται στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.

Οι αυλοί (φλογέρες) της Κίτρινης Λίμνης είναι τύπου «σωλήνα» και είναι κατασκευασμένοι από ανθρώπινο οστό, κάτι που συνιστά ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους. Ακολουθούν έναν σταθερά επαναλαμβανόμενο τύπο, αυτόν του απλού, οστέινου και ελαφρώς κωνικού  σωλήνα, με 5 οπές (πεντατονική μουσική κλίμακα), όμοιας διαμέτρου και με ίσα σχεδόν μεσοδιαστήματα. Το μήκος τους είναι 16-25 εκατοστά.

Η πολύ καλή κατασκευή τους υποδηλώνει ότι αποτελούν έργα εξειδικευμένων  τεχνιτών, ενώ τα χαρακτηριστικά που συνδέονται με την παραγωγή ήχου βεβαιώνουν το προχωρημένο στάδιο της  μουσικής τέχνης κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο.

Ένας από τους αυλούς της Κρεμαστής φέρει εγχάρακτο μοτίβο - ιδεόγραμμα, το οποίο θα πρέπει να μελετηθεί στο πλαίσιο του συμβολισμού και ίσως της νεολιθικής γραφής.  

Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ και τα αρχαιότερα μουσικά όργανα στον ευρωπαϊκό χώρο:

Τα αρχαιότερα μουσικά όργανα ή ηχητικά αντικείμενα του ευρωπαϊκού χώρου ανάγονται στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο. Χαρακτηρίζονται από σχετικά αναπτυγμένη τεχνική κατασκευής, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη και πρωιμότερων, πιο πρωτόγονων ηχητικών αντικειμένων.

Κατά τη νεολιθική εποχή (6.500-3.000 π..Χ. περίπου), εμφανίζεται μεγαλύτερη ποικιλία μουσικών οργάνων, ως συνέπεια της σταθερότητας των συνθηκών ζωής.

Ωστόσο, τα πρώιμα παραδείγματα από τον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο, της  αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής περιόδου (6.500-5.500 π.Χ.), είναι λιγοστά (μόλις επτά), όμοιου ή διαφορετικού τύπου (με λιγότερες οπές), και τμηματικά σωζόμενα. Προέρχονται, εκτός από την Ποντοκώμη, από τους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας, της Κεντρικής Μακεδονίας και του όμορου οικισμού της Anza, βορειότερα, μαρτυρώντας την πρώιμη εμφάνιση της μουσικής στις περιοχές αυτές.

Οι ανασκαφές όμως των τελευταίων ετών στο λιμναίο  οικισμό του Δισπηλιού και στην Αυγή Καστοριάς, καθώς και στους οικισμούς της Κίτρινης Λίμνης, έφεραν στο φως δύο σημαντικά νεολιθικά σύνολα, τα οποία επιβεβαιώνουν την εντατική κατασκευή και χρήση μουσικών οργάνων (αυλών) στις περιοχές αυτές, από την αρχή της νεότερης νεολιθικής περιόδου, από το 5.500 π.Χ. και εξής, καθιστώντας τη Δυτική Μακεδονία έναν από τους πρωιμότερους χώρους  ανάπτυξης της μουσικής τέχνης, σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ χρήσης των προϊστορικών αυλών:

Σύμφωνα και με τους μουσικολόγους, οι τελετουργίες αποτέλεσαν τις ιδιαίτερες εκείνες «ιστορικά διαμορφωμένες κοινωνικές προϋποθέσεις» για την εμφάνιση της μουσικής. Ωστόσο η ύπαρξή τους στις πιο πρώιμες περιόδους της προϊστορίας και κυρίως στην παλαιολιθική εποχή, αποτελεί περισσότερο διαίσθηση, παρά βεβαιότητα.

Τα πρωιμότερα επιβεβαιωμένα στοιχεία χρονολογούνταν μέχρι πρόσφατα στην εποχή του χαλκού (3.000-1.100 π.Χ. περίπου) και την πρώιμη εποχή του σιδήρου (1.100-700 π.Χ. περίπου), και μαρτυρούν το  θρησκευτικό χαρακτήρα της μουσικής και τη χρήση της σε τελετές θυσίας ζώων ή ταφικές τελετουργίες. Στην ελληνική αρχαιότητα, η  μουσική, με κυρίαρχο όργανο τον αυλό, συνόδευε  όλες τις στιγμές του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. 

Η ανασκαφή της Κρεμαστής έφερε στο φως μια εκτεταμένη περιοχή, στα όρια του οικισμού, με κατάλοιπα τελετουργιών, ταφικού αλλά και πιο κοσμικού χαρακτήρα, οι οποίες περιελάμβαναν και θυσίες ζώων, επιβεβαιώνοντας την έντονη τελετουργική δραστηριότητα των κατοίκων του οικισμού, κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο, και μεταθέτοντας αρκετές χιλιετίες πριν τη σχετική δραστηριότητα. Επιπλέον, πληθαίνουν σταδιακά τα ευρήματα της περιόδου, από τον ελλαδικό και ευρύτερο χώρο, που συνδέονται από την έρευνα με κατάλοιπα τελετουργιών, και οι οποίες φαίνεται να αποτέλεσαν και για τη νεολιθική εποχή το κοινωνικό και ιδεολογικό πλαίσιο χρήσης των αυλών.

Αξιοσημείωτη είναι η ιδιαιτερότητα της πρώτης ύλης των αυλών της Κρεμαστής και του Κλείτου, η οποία τους καθιστά μοναδικούς, με βάση τα μέχρι τώρα δεδομένα, στον ελλαδικό και ευρύτερο χώρο, θέτοντας παράλληλα ερωτηματικά, όχι μόνο σχετικά με τα κριτήρια επιλογής της πρώτης ύλης, αλλά και με το κοινωνικό και ιδεολογικό πλαίσιο χρήσης των συγκεκριμένων αυλών. Άλλωστε, βέβαιη θεωρείται η κατασκευή και χρήση μουσικών οργάνων και από άλλα υλικά, όπως ξύλα ή καλάμια, που δεν διασώθηκαν, τα οποία συνόδευαν ίσως διαφορετικές στιγμές της ιδιωτικής ή δημόσιας ζωής των κατοίκων.  

Η ΜΟΥΣΙΚΗ αποτέλεσε το θέμα εκδήλωσης - ημερίδας υπό τον γενικό τίτλο «Η Μουσική συναντά την Αρχαιολογία: Οι προοπτικές ενός μουσικού ευρήματος», της ΕΦΑ Κοζάνης, το 2015, κατά τον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων. Η εκδήλωση περιελάμβανε επίσης έκθεση νεολιθικών αυλών για τις σχολικές μονάδες, αλλά και σύγχρονων μουσικών οργάνων, ενώ πλαισιώθηκε από μουσικό δρώμενο με αυτοδίδακτους ντόπιους μουσικούς που έπαιξαν μουσική με τις φλογέρες τους.

Στόχος μας ήταν να αναδείξουμε τη δυνατότητα των μουσείων, ως ζωντανού ιστού της κοινωνίας, να αξιοποιούν και να ενώνουν διαφορετικές  πτυχές του πολιτισμού. Ένα μουσικό όργανο της προϊστορίας μπορεί να αποτελέσει όχι μόνο πόλο έλξης επισκεπτών, αλλά σημείο συνάντησης της επιστήμης της αρχαιολογίας με την τέχνη της μουσικής. Σε μία περιοχή με μακραίωνη μουσική παράδοση αλλά και με σύγχρονη έντονη παρουσία στα μουσικά δρώμενα, μία νεολιθική φλογέρα αποκτά μία δυναμική για να εξελιχθεί από αντικείμενο θαυμασμού σε ζωντανό κύτταρο πολιτισμού και ιστορίας.

Σημ.: Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ενημερωθούν αναλυτικότερα, αναζητώντας και εικόνες των ευρημάτων, από ηλεκτρονικές πηγές.

(Α. Χ.-Μ.)

8.jpg9.jpg7.jpg5.jpg6.jpg1.jpg3.jpg4.jpg2.jpg


! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση

 

6. Στα μονοπάτια της αρχαίας Αιανής.

PDF


«Αρχαιολογία και Κοινωνία» (6)

Στα μονοπάτια της αρχαίας Αιανής.

Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος, η Αιανή κτίστηκε από τον Αιανό, γιο του Ελύμου, ιδρυτή της Ελίμειας, ένα από τα έξι αρχαία βασίλεια της Άνω Μακεδονίας. Τα υπόλοιπα ήταν η Τυμφαία, η Ορεστίς και η Λυγκηστίς στο χώρο της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας, και βορειότερα η Πελαγονία και η Δερρίοπος.

Η ύπαρξη της πόλης βεβαιώνεται από δύο επιγραφές που βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση σε μεταβυζαντινούς ναούς της σημερινής κοινότητας.

Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, η αρχαία Αιανή ταυτίζεται αναμφίβολα με τον οικισμό που αποκαλύφθηκε στη θέση Μεγάλη Ράχη, έναν ψηλό και οχυρό λόφο ο οποίος αναπτύσσεται σε πλατώματα, ενώ κατοικίες υπήρχαν και πέρα από αυτόν, σε χαμηλότερα σημεία. Παρά την έντονη λιθολόγηση που υπέστη ο χώρος, η αποκάλυψη καταλοίπων λαμπρών δημόσιων κτηρίων, ιδιωτικών κατοικιών, κεντρικής δεξαμενής υδροδότησης του οικισμού, δρόμων επικοινωνίας, καταστημάτων, εργαστηριακών και λατρευτικών χώρων, καθώς και μεγάλων κτιστών τάφων, πλούσια κτερισμένων, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα που διέφυγαν της συστηματικής σύλησης που υπέστη κατά την αρχαιότητα το νεκροταφείο, αποδεικνύουν μια σημαντική, οργανωμένη πόλη, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., πολύ πριν δηλαδή από το Φίλιππο το Β΄, που φέρεται από τις γραπτές πηγές ως ο ιδρυτής των πόλεων στην Άνω Μακεδονία. Η ακμή της πόλης τοποθετείται στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, ενώ το σύνολο των δεδομένων μαρτυρεί πως η Αιανή από πολύ νωρίς έπαιξε ρόλο πρωτεύουσας της αρχαίας επαρχίας της Ελίμειας. 

Οι αρχαίες ιστορικές και φιλολογικές πηγές (Ηρόδοτος, Θουκιδίδης, Ξενοφώντας και άλλοι) αναφέρουν ονόματα ελιμιωτών βασιλέων και σημαντικά στοιχεία για τη δράση τους.  Μαρτυρούνται τέσσερις βασιλείς μέσα στον 5ο αι. π.Χ., ο Αρριδαίος (472) και τρεις με το όνομα Δέρδας (5ος -4ος αι.), καθώς και ο βασιλόπαις Μαχάτας. Από τον ελιμιωτικό οίκο καταγόταν επίσης η Φίλα, η πρώτη από τις επτά συζύγους του Φιλίππου Β΄, αδελφή του Δέρδα Γ΄ και του Μαχάτα, και κατά μία εκδοχή, η μητέρα του Ευρυδίκη. 

Την ιδιαίτερη σημασία της θέσης βεβαιώνει και η πολύ πρώιμη και μακρόχρονη κατοίκησή της, η οποία ανάγεται στα νεολιθικά χρόνια, στην 5η π.Χ. χιλιετία, με συνέχεια μέσα στην εποχή χαλκού και την εποχή σιδήρου.

Η Μεγάλη Ράχη εγκαταλείφθηκε οριστικά, πιθανόν μετά από σεισμό, στο τέλος των ελληνιστικών χρόνων και η κατοίκηση μεταφέρθηκε σε άλλη θέση, η οποία δεν έχει ταυτιστεί ακόμα απόλυτα από την έρευνα (πιθανότατα στη Ράχη Τσέικα).

Η πόλη, από την ύστερη εποχή χαλκού και σε όλη τη διάρκεια κατοίκησής της, είχε άμεσες πολιτιστικές σχέσεις και ανταλλαγές με όλο τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, όπως μαρτυρούν τα μυκηναϊκά αγγεία, τα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αττικά αγγεία, οι κορινθιακοί αρύβαλλοι και τα νομίσματα όλων των μεγάλων γνωστών πόλεων της αρχαιότητας, έχοντας παράλληλα και τοπική παραγωγή, με εργαστήρια μεταλλοτεχνίας, κεραμικής, κοροπλαστικής. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα) μαρτυρούν λαμπρά δημόσια κτήρια, με γραπτή διακόσμηση, ενώ οι επιγραφικές μαρτυρίες μαρτυρούν την πρώιμη χρήση του γραπτού λόγου.    

Στη θέση Λειβάδια, στα βορειοανατολικά του οικισμού, ανασκάφηκε η σημαντική – βασιλική νεκρόπολη των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με χαρακτηριστικά που την καθιστούν μοναδική για όλο τον βορειοελλαδικό χώρο. Αποκαλύφθηκαν δώδεκα μνημειακοί κτιστοί θαλαμωτοί τάφοι, ο μεγαλύτερος εκ των οποίων έχει διαστάσεις 11χ11 μ., καθώς και μεγάλος αριθμός μικρών κιβωτιόσχημων και λακκοειδών. Παράλληλα, τα κτίσματα που διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν πάνω στους μεγάλους τάφους μαρτυρούν την μετά θάνατον ηρωοποίηση και λατρεία των συγκεκριμένων νεκρών.

Κάποιοι από τους τάφους έφεραν επιτύμβιες στήλες, ανάμεσά τους και γραπτές ιωνικές ανθεμωτές στήλες, κάποιοι ορίζονταν από ταφικούς περιβόλους, ενώ στο χώρο ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Βρέθηκαν κεφαλή κούρου και κόρης, ενώ ένα μαρμάρινο λιοντάρι φύλασσε κάποτε τη νεκρόπολη. Οι νεκροί ήταν κτερισμένοι με πήλινα και μεταλλικά αγγεία, κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, όπλα, στλεγγίδες, αμαξάκια, πήλινα άλογα και διάφορα άλλα αντικείμενα.

Όλα τα παραπάνω, η μνημειακότητα των τάφων, η διακόσμηση (γραπτή ή από ελεφαντοστό) των μεγάλων κτιστών τάφων, τα περίλαμπρα ταφικά μνημεία, τα πλούσια κτερίσματα και η λατρεία των νεκρών, βεβαιώνουν ότι πρόκειται για το νεκροταφείο των βασιλέων της Αιανής, πρωτεύουσας της Ελίμειας. Μαρτυρούν εύρωστη οικονομία της πόλης, υψηλό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων και πολιτισμική ομοιογένεια με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο.  

Στην περιοχή της νεκρόπολης αποκαλύφθηκε επίσης αποθέτης που περιείχε  μεγάλο αριθμό αγγείων της ύστερης εποχής χαλκού (1600-1100 π.Χ.), με γραπτή αμαυρόχρωμη διακόσμηση, των οποίων η Αιανή υπήρξε σημαντικό κέντρο παραγωγής.

Σημαντικό ελληνιστικό νεκροταφείο αποκαλύφθηκε επίσης και στα ανατολικά του οικισμού, στη θέση Τσκάρια.  

Οι ανασκαφές στην Αιανή ανάγονται στο 1983, ενώ η αποκατάσταση και ανάδειξη του χώρου είναι σε εξέλιξη, στο πλαίσιο ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών προγραμμάτων.

Τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν στην περιοχή της έμελλε να αλλάξουν ριζικά την ιστορία του τόπου, δίνοντας νέα διάσταση στην ιστορία της Μακεδονίας. Εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, την κατασκευή και λειτουργία του οποίου επέβαλλαν. (Για το μουσείο θα μιλήσουμε σε άλλη ανάρτηση.)

Ο Αρχαιολογικός Χώρος Αιανής είναι επισκέψιμος και μετά τη λήξη των περιοριστικών μέτρων της πανδημίας του κορωνοϊού, σας περιμένει να τον γνωρίσετε από κοντά!

 

Σημ.: Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ενημερωθούν αναλυτικότερα  και από ηλεκτρονικές πηγές, αναζητώντας δημοσιεύσεις της ανασκαφέα κας Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη.

(Α. Χ.-Μ.)

 

8.jpg9.jpg7.jpg3.jpg6.jpg5.jpg4.jpg13.jpg2 copy.jpg14.jpg11.jpg12.jpg1.jpg10.jpg




! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση


 
JPAGE_CURRENT_OF_TOTAL

Επικοινωνία

Ταχ. Δ/νση: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής

Αιανή Κοζάνης 501 50

Τηλ./Fax: 24610-98800/1

E-mail: efakoz@culture.gr

         

EΦΟΡΕΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ


ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ - ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 2025

για περισσότερα πατήστε εδώ


ΘΕΡΙΝΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 

ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ 2025

για περισσότερα πατήστε εδώ


ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΜΕΙΟΔΟΤΙΚΗΣ

ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΑΣ ΜΙΣΘΩΣΗΣ

ΑΚΙΝΗΤΟΥ

για περισσότερα πατήστε εδώ


ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ

Β' ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗΣ

ΜΕΙΟΔΟΤΙΚΗΣ

ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΑΣ ΜΙΣΘΩΣΗΣ

ΑΚΙΝΗΤΟΥ

για περισσότερα πατήστε εδώ


ΠΕΡΙΛΗΨΗ Α΄ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗΣ

 ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΑΣ

για περισσότερα πατήστε εδώ


ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΜΕΙΟΔΟΤΙΚΗΣ

ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΑΣ ΜΙΣΘΩΣΗΣ

ΑΚΙΝΗΤΟΥ

για περισσότερα πατήστε εδώ








Ωράριο Λειτουργίας


Δευτέρα ως Παρασκευή 8.30 – 15.30.

Σάββατο – Κυριακή: 8.30 – 15.30

ΠΡΟΚΗΡΥΞΕΙΣ-ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΟΙ Online

Έχουμε 256 επισκέπτες συνδεδεμένους

FOOTER_LINE1 Designed by JoomlArt.com.