mouseioaianis.gr

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (9)

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ συνέχεια και αναρωτηθήκατε ποτέ εάν θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε τις ιδεολογικές αντιλήψεις των ανθρώπων της νεολιθικής εποχής; Με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό; 

Η σύγχρονη θεωρητική αρχαιολογική προσέγγιση (contextual: συγκειμενική αρχαιολογία) δέχεται πως «δεν μπορούμε να φτάσουμε στις σκέψεις των ανθρώπων, αλλά μόνο στην ανασύσταση δημόσιων και κοινωνικών αντιλήψεων.»

Δέχεται επίσης πως στο επίκεντρο αυτής της έρευνας θα πρέπει να τοποθετηθούν οι λάκκοι, καθώς σε πάρα πολλές περιπτώσεις το περιεχόμενό τους αλλά και η ίδια η πράξη του σκαψίματός τους συνδέονται όχι με την καθημερινή δραστηριότητα των κατοίκων, αλλά με τελετουργίες: με πράξεις δηλαδή που μεταξύ άλλων περιελάμβαναν και σκόπιμη εναπόθεση (structured deposition) στη γη.

Και για να είναι ποιο κατανοητά όλα αυτά που θα πούμε σήμερα, σημειώνουμε πως μια ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ –μια πράξη δηλαδή- μπορεί να είναι από πολύ απλή, ιδιωτική και καθημερινή, έως ιδιαίτερα σύνθεση, δημόσια και με τη συμμετοχή πολλών ατόμων. Μπορεί επίσης να έχει θρησκευτικό, ταφικό ή κοσμικό χαρακτήρα. Πολλά είναι τα παραδείγματα και από τη σημερινή εποχή, από το άναμμα του καντηλιού, μέχρι την ταφή των νεκρών, τα μνημόσυνα, τους γάμους και πολλά άλλα. Σημειώνουμε πως όλα παράγουν «απορρίμματα», λιγότερα ή περισσότερα, ιερά ή μολυσμένα!

Και ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ (δομημένη) ΕΝΑΠΟΘΕΣΗ; Είναι το προσεκτικό θάψιμο επιλεγμένων με διάφορα κριτήρια αντικειμένων (π.χ. αγγείων ή εργαλείων κ.λ.π.) ή υλικών (π.χ. τα υπολείμματα μιας καύσης που προέκυψε κατά τη θρησκευτική ή άλλη ανάλογη διαδικασία, όπως η ευλογία του νέου νοικοκυριού). Τα αντικείμενα αυτά μπορεί να είναι ολόκληρα ή σπασμένα και να συνδυάζονται με διάφορους τρόπους, ανάλογα με την ιδεολογική σημασία του καθενός στην εκάστοτε κοινωνία, η οποία επιτρέπει ή όχι τη συνύπαρξή τους, κατά τη διάρκεια της ζωής τους ή μετά από αυτήν.

Τι εναπόθεταν στη γη κατά τη νεολιθική εποχή; Κατά κύριο λόγο «ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ», παρόμοια με τα παραπάνω, με παρόμοιες πηγές προέλευσης και τρόπους σχηματισμού, αλλά και «ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ» πιθανότατα προς τους νεκρούς προγόνους!

Οι νεολιθικοί δηλαδή άνθρωποι (σε πολλά σημεία του ελλαδικού και ευρύτερου βαλκανικού και ευρωπαϊκού χώρου) έσκαβαν σκόπιμα λάκκους για να θάψουν σε αυτούς διάφορα «νεκρά» αντικείμενα ή υλικά, είτε από σεβασμό, είτε από φόβο προς αυτά, είτε ως προσφορές προς τους νεκρούς προγόνους τους, των οποίων επεδίωκαν την εύνοια. Απορρίπτονται ή εναποτίθενται ακόμα και ολόκληρα ή αχρησιμοποίητα αντικείμενα, λόγω της σύνδεσής τους με κάποιο τύπο μόλυνσης που τα έκανε ακατάλληλα ή επικίνδυνα προς περαιτέρω χρήση. Σημερινό παράδειγμα, μεταξύ άλλων, θα μπορούσε να αποτελεί το πέταγμα ακόμα και των αχρησιμοποίητων ενδυμάτων ενός νεκρού.

Οι λάκκοι που περιέχουν ανάλογα ευρήματα ορίζονται συνήθως ως τελετουργικοί και συνδέονται με τη μαγεία ή τη θρησκεία: θάβοντας αντικείμενα, υλικά ή ανθρώπους στη γη, θεωρείται ότι η ζωή τους συνεχίζεται, ενώ παράλληλα προστατεύεται και η κοινωνία των ζωντανών.   

Τα «απορρίμματα» λοιπόν είτε διαχωρισμένα σε ομάδες, είτε διάσπαρτα στους χώρους διαβίωσης, έχει αποδειχθεί ότι συνδέονται άμεσα με την ιδεολογία, αντανακλώντας τις σχετικές περί «βρωμιάς» και «καθαρότητας» αντιλήψεις της εκάστοτε κοινωνίας. Πάμπολλα τα παραδείγματα και από τη σημερινή, δική μας κοινωνία: ας αναλογιστούμε πως ακόμα αποφεύγουμε να πετάμε μαζί το ψωμί που θεωρείται «ιερό» με τα άλλα «βρώμικα» σκουπίδια του νοικοκυριού, όπως και ότι ακόμα δεν επιτρέπεται σε  γυναίκες που είναι «αδιάθετες» να αγγίξουν οτιδήποτε ιερό, όπως το άναμμα μιας καντήλας ή το φίλημα μιας εικόνας.  

Μελετώντας λοιπόν και αναλύοντας όλα τα δεδομένα των 462 λάκκων που αποκαλύφθηκαν στον νεολιθικό οικισμό της ΤΟΥΜΠΑΣ ΚΡΕΜΑΣΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ, στο πλαίσιο κατασκευής της Εγνατίας οδού, εκτιμούμε ότι προσεγγίσαμε σε σημαντικό βαθμό τις ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ του οικισμού, και οι οποίες συνοψίζονται στα παρακάτω:

Διαπιστώνεται μια ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΕΙ ΤΗ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ και οδηγεί σε πρακτικές (όπως οι προσφορές τροφής μέσω εναπόθεσης στο έδαφος και άλλες), που αποσκοπούν στη διασφάλιση της τροφής. Οι προσφορές περιελάμβαναν και μυλόλιθους, πιθανόν ως σύμβολο γονιμότητας.  

Μια άλλη σειρά πρακτικών έχει να κάνει με τη χρήση κλειστών ή ανοιχτών σχημάτων, συνδέοντας τα κλειστά με τους νεκρούς και τα κατάλοιπα των σχετικών τελετουργιών, και τα ανοιχτά με πιο κοσμικές δραστηριότητες και ίσως ανάλογου χαρακτήρα τελετουργίες. Αυτοί οι συσχετισμοί και αντιθέσεις, κλειστό-ανοιχτό και δραστηριότητες σχετικές με τους νεκρούς - δραστηριότητες της ζωής, θα μπορούσαν, βασισμένοι στη γενικότερη δομική αντίθεση  ζωής-θανάτου, να υποκρύπτουν μια αντίληψη που συνδέει το ΚΛΕΙΣΤΟ ΣΧΗΜΑ με το ΘΑΝΑΤΟ, με το τέλος δηλαδή του κύκλου της ζωής (σε σχέση με ανθρώπους, ζώα, οικήματα και αντικείμενα) και το ΑΝΟΙΧΤΟ με τη ΖΩΗ. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να καθορίζει σημαντικά την εκάστοτε επιλογή του σχήματος, ανάγοντας παράλληλα τα διάφορα γεωμετρικά σχήματα σε σύμβολα ζωής ή θανάτου. Η ίδια αντίληψη είναι πιθανό να υπαγόρευε και τη χρήση της φιάλης, ως ανοιχτού σχήματος, που έχουν όλες σχεδόν ταφές καύσεων του νεότερου στρώματος, ανάγοντάς την σε σύμβολο αναγέννησης.

Στο περιεχόμενο, διαπιστώνεται σύνδεση των λάκκων με εναπόθεση μιας μεγάλης σειράς «νεκρών θεμάτων», με συνδετικό στοιχείο πιθανότατα αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό τους. Οι επιμέρους συνδέσεις αντανακλούν τα γεγονότα που τα παρήγαγαν και σε κάποιες περιπτώσεις, το χώρο της αρχικής λειτουργίας των αντικειμένων. Ο λόγος που οδηγεί στο σχηματισμό των ποικίλων αυτών θεμάτων είναι αυτός που επιβάλλει και την απομάκρυνση ενός μέρους τους σε άλλη περιοχή, ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΣ συμβολικά τον ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ με τον ιδιόμορφο αυτόν ΤΑΦΙΚΟ ΧΩΡΟ.

Παράλληλα, διαπιστώνεται διαχωρισμός στην εναπόθεση των διάφορων θεμάτων, πρακτική που μπορεί να υποκρύπτει ΙΔΕΕΣ ΑΓΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑΣ. Οι σχετικές αντιλήψεις όμως είναι πολύ πιθανό να απλώνονται πέρα από τη δραστηριότητα ή το γεγονός που τα παρήγαγε και να συνδέονται με τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, υποδηλώνοντας τάση για προβολή των ταυτοτήτων, σε επίπεδο νοικοκυριών. Οι αντιλήψεις αυτές συνδέουν ανθρώπους και ζώα –κάποια, όπως ο ταύρος και ο χοίρος, ως σύμβολα γονιμότητας- ενώ η συνύπαρξη όλων στο ιδιόμορφο αυτό «νεκροταφείο» προβάλλει παράλληλα ΙΔΕΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ.

Αξιοσημείωτη είναι τέλος η ευθύγραμμη και τμηματική μορφή των τάφρων, αλλά και ο προσανατολισμός τους με βάση τα σημεία του ορίζοντα, καθώς μπορεί να απηχούν ΙΔΕΕΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ, εμπλέκοντας σε ανάλογα ιδεολογικά σχήματα την έννοια του χρόνου και διάφορες άλλες κοσμολογικές αντιλήψεις.

Σημ.: Μέρος των ευρημάτων της ανασκαφής στην Κρεμαστή εκτίθενται στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης. Για αναλυτικότερη ενημέρωση και βιβλιογραφία, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ο νεολιθικός οικισμός της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας, στην Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης, Αρχαιολογία και Τέχνες, www.arxaiologia.gr.

! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (8)

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΙΔΩΛΙΑ: «…Ίσως οι μητριαρχικές κοινωνίες που πιθανολογούνται από την παλιότερη αρχαιολογική έρευνα να μην υπήρξαν ποτέ, και ο θεός να μην ήταν ποτέ γυναίκα. Ίσως η ιδεατή εικόνα που μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας τα πήλινα ειδώλια των γυναικών της Σουλουκιάς, με τις περίτεχνες κομμώσεις, να μην αντανακλούν παρά μία μόνο από τις μορφές ενός πανάρχαιου και διαχρονικού αγώνα καταξίωσης και διεκδίκησης δικαιωμάτων…»

«ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΣΟΥΛΟΥΚΙΑΣ», λοιπόν, ηλικίας 8.000 και πλέον ετών τώρα, πέτυχαν παρά την αποσπασματικότητά τους, να μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας μια πολύ ωραία εικόνα για τη γυναίκα της νεολιθικής εποχής στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης, γνωστή ωστόσο σε γενικές γραμμές και από άλλους οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της ευρύτερης περιοχής.

Το σημαντικό που προσέθεσε η εκτεταμένη σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στο νεολιθικό οικισμό της θέσης Σουλουκιά Ποντοκώμης την περίοδο 2014-2017, στο πλαίσιο επέκτασης του λιγνιτωρυχείου της ΔΕΗ, ήταν ότι έφερε στο φως ένα σπάνιο σύνολο 600 περίπου τμημάτων πήλινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων, τα οποία φαίνεται να αναπαριστούν στο σύνολό τους σχεδόν γυναικείες μορφές. Η αντιπροσώπευση των ανδρών είναι πολύ μικρή, φαινομενικά ίσως, καθώς διαπιστώνεται με σαφήνεια μόνο σε έξι κορμούς και σε τέσσερα από τα 264 κεφάλια που διατηρήθηκαν. Τα 50 από αυτά φέρουν ιδιαίτερα περίτεχνες ή πιο απλές κομμώσεις σε 20 τουλάχιστον διαφορετικά σχέδια – χτενίσματα, όπως διαπιστώθηκε κατά τη σχεδίασή τους. Πρόκειται για μια αξιοσημείωτη ποικιλία που δεν είναι γνωστή ακόμα από άλλο σύγχρονο οικισμό, παρόλο που κάποιοι τύποι αναγνωρίστηκαν και σε γειτονικούς οικισμούς. 

Τα ειδώλια της Σουλουκιάς και η συνεργασία του Συλλόγου Κομμωτών Κοζάνης στο πλαίσιο σχετικής εκδήλωσης το 2018, μας βοήθησαν να προσεγγίσουμε ουσιαστικά την εικόνα της γυναίκας που έζησε στην περιοχή 8.500 χρόνια περίπου πριν από εμάς. Έριξαν πρόσθετο φως στην καθημερινότητά τους, αναδεικνύοντας την αγάπη τους για τον καλλωπισμό, την υψηλή αισθητική τους, την μεταξύ τους συνεργασία για το βέλτιστο αισθητικό αποτέλεσμα, καθώς και την κατασκευή και χρήση εργαλείων καλλωπισμού από φθαρτά υλικά, όπως χτένες και περόνες, αλλά και μαντήλες ή σκουφιά υφασμένα σε αργαλειούς ή πλεγμένα με μάλλινες κλωστές.

Τα διάφορα σχέδια των κομμώσεων που αναπαριστούν τα ειδώλια της Σουλουκιάς, είναι πολύ πιθανό να υποδηλώνουν καταρχάς ηλικιακές διαφοροποιήσεις: άλλα χτενίσματα φαίνεται να είχαν τα παιδιά, άλλα οι νέες γυναίκες και άλλα οι μεγαλύτερης ηλικίας. Μπορεί επίσης να υποδηλώνουν την ύπαρξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με τα πιο περίτεχνα, που απαιτούν και περισσότερο χρόνο πραγματοποίησής τους, να προσιδιάζουν περισσότερο στις «αρχόντισσες της πόλης». Αρκετές μορφές φαίνεται να καλύπτουν μέρος ή ολόκληρη την κώμη τους με κάποιο σκουφί ή μαντήλα. Δεν αποκλείεται, στις κομμώσεις αυτές να αποτυπώνονται και άλλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των γυναικών, αντανακλώντας το ρόλο τους στον μικρόκοσμό τους ή στην κοινωνία γενικότερα: ίσως δηλαδή διαφοροποιούνταν αυτές που βοηθούσαν στις γέννες, αυτές που ασχολούνταν με την κατασκευή της κεραμικής, και αυτές που ασχολούνταν με τη μαγεία ή με κάποια πρωτόγονη θρησκεία, δραστηριότητες που δεν είναι εύκολα ορατές στα αρχαιολογικά ευρήματα και είναι πολύ δύσκολο να προσεγγιστούν. Οι κομμώσεις των γυναικών της Σουλουκιάς, θα μπορούσαν επίσης να στηρίξουν θεωρίες για την υψηλή θέση της γυναίκας στην νεολιθική κοινωνία, ωστόσο αυτό και μόνο το στοιχείο δεν αρκεί, αφού η «όμορφη εικόνα» δεν συνεπάγεται πάντα ή απαραίτητα και το δικαίωμα έκφρασης δημόσιου λόγου ή συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων μιας κοινωνίας. Η θέση και η εικόνα που κάθε κοινωνία επιφυλάσσει για τη γυναίκα είναι σε άμεση συνάρτηση με τις ιδεολογικές της αντιλήψεις, ιδιαίτερα σε σχέση με την αγνότητα και καθαρότητα. Αδιαμφισβήτητα όμως, οι κομμώσεις αυτές αντανακλούν το υψηλό βιοτικό επίπεδο της νεολιθικής κοινωνίας.  

Από τα ειδώλια της Σουλουκιάς και των άλλων οικισμών του νομού Κοζάνης που έχουμε στη διάθεσή μας, και τις παρατηρήσεις κατά την πειραματική προσέγγισή τους, διαπιστώνεται πως σε όλη την περιοχή οι γυναίκες διέθεταν πολύ μακριά μαλλιά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν είχαν τη δυνατότητα να τα κόψουν. Ίσως μάλιστα να τα έκοβαν σε κάποια ηλικία και να τα χρησιμοποιούσαν ως πρόσθετα για την κόσμηση της κώμης τους, και ίσως αυτό να συνδεόταν με σημαντικούς σταθμούς της γυναικείας ωριμότητας. Διαπιστώνουμε επίσης πως οι γυναίκες δεν είχαν καλυμμένα τα πρόσωπά τους ούτε και τα μαλλιά τους, το δεύτερο, τουλάχιστον όχι πάντα και όχι όλες, επιδιώκοντας να είναι όμορφες, κάτι που όπως φαίνεται ήταν ηθικά αποδεκτό από τη νεολιθική κοινωνία. Ο καλλωπισμός τους περιελάμβανε επίσης κοσμήματα από διάφορα υλικά, ενώ πολύ πιθανή θεωρείται η χρήση φυτών και ανθέων για τον καθημερινό ή τελετουργικό στολισμό.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΙΔΩΛΙΑ, ας σημειωθεί ότι η μικρογραφική απόδοση της πραγματικότητας, με την αναπαράσταση του «ανθρώπου» και του «έμψυχου» και «άψυχου» περιβάλλοντός του, αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού σε ολόκληρο το νεολιθικό κόσμο (6.500-3.000 π.Χ. περίπου) και μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν.

Άλλοτε, στις πρώιμες κυρίως περιόδους της νεολιθικής εποχής, μιμούνται πιο πιστά το πρωτότυπο (φυσιοκρατικά), τονίζοντας επιλεκτικά κάποια σημεία, συνήθως τα σχετικά με τη γονιμότητα, άλλοτε, στις ύστερες, αποδίδουν αφαιρετικά την εικόνα (σχηματικά), αποσιωπώντας γνωστά στους κατασκευαστές και χρήστες στοιχεία, ανάγοντας συχνά την ανθρώπινη μορφή σε σύμβολο. 

Σε σχέση με την ερμηνεία των νεολιθικών ειδωλίων, γύρω από την οποία έχουν διατυπωθεί πολλές και αντικρουόμενες απόψεις, με παλαιότερη αυτήν της σύνδεσής τους με ένα πρωτόγονο θεϊκό πάνθεο και τη Μεγάλη Μητέρα – θεά της γονιμότητας, τα διαθέσιμα στοιχεία από την περιοχή της Κοζάνης στηρίζουν την πολύσημη χρήση τους και το εφήμερο του κοινωνικού και ιδεολογικού νοήματός τους, όπως δέχεται σήμερα η έρευνα.

Επιπλέον, για την αρχαιότερη και μέση νεολιθική, που τοποθετούνται και τα ειδώλια της Σουλουκιάς, θεωρούμε πολύ πιθανό να αναπαριστούν άτομα, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους να αποτυπώνονται πάνω σε μια γενικότερη ομοιόμορφη τυπολογία. Η σύνδεσή τους κατά κύριο λόγο με τα οικήματα, σε συνδυασμό με την υπεραντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου, υποδηλώνει πως η κατασκευή και χρήση τους συνδέεται με τις γυναίκες και με σχετικές με αυτές τελετουργίες. Ίσως αποτελούσαν την υλική έκφραση ιδεολογικών αντιλήψεων γύρω από το σπιτικό και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία και οικονομία της εποχής, αποσκοπώντας και διεκδικώντας την καταξίωσή της ως σύμβολο γονιμότητας, αλλά και ως βασικής οικονομικής μονάδας.

ΣΗΜ.: Τα παραπάνω διατυπώθηκαν από τη γράφουσα (Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη) στην ομιλία της κατά την εκδήλωση στην Ποντοκώμη στο πλαίσιο των ΕΗΠΚ 2018 (συνδιοργάνωση με Σύλλογο Κομμωτών Κοζάνης, Κοινότητα και Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντοκώμης), ενώ αποτελούν και μέρος υπό δημοσίευση άρθρου στα Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου για τα Ειδώλια που διοργάνωσε το 2018 το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Σχετικές πληροφορίες υπάρχουν στο διαδίκτυο.   

Α.Χ.-Μ.

! Kάντε κλικ στη κάθε φωτογραφία για προβολή σε μεγαλύτερη ανάλυση